Литературон-аивадон æмæ æхсæнадон-политикон æрвылмæйон журнал
АДÆМОН СФÆЛДЫСТАД
РАКУЫВД
Ацы ‘лгъыстаджы рын чи у, уый дунейы адæмы цард сызмæста, бæстæ сæмтъеры, сæ бæлвырд фæлгæттæй фæиртæстысты суанг æппæт дзыллæйы бæрæгбонтæ дæр. Афтæ рауад Зилгæйы Къохы дзуар – Уастырджийы – кувæн бон дæр августы æртыккаг хуыцаубоны: хъæубæстæ æмæ дзы хъулон хуындæй уазджыты бæсты уыд бæрцæй нымад адæм.
Æнæ кафт, æнæ фæндырдзагъд-къæрццæмдзæгъд. Куывддзаутæ зæрдæпарахатæй хъæлдзæг нæ уыдысты, фæлæ хиуылхæцгæ уæздан.
Диссаг макæмæ фæкæсæд, фæлæ æз куыд фæстагмæ тæрсын райдыдтон алы циндзинæдты кувæг хистæртæй, стæй зианæрцыды хистæрæн бадджытæй дæр: æгæр арæх вæййынц æнæхъола…
О, фæлæ Зилгæйы бæрæгбоны къуындæг фынг йæ ракуывдæй тынг сфидауын кодта иу æгъдауылмард лæг – Хæмыцаты Раман. Фæстæдæр æм æрхатыдтæн, фысгæ-ма йæ, зæгъын,ныккæн – хъæздыг у зæрдæагайæг ирон æвзагæй, æмæ йын кæд журнал «Мах дуг»-ы бынат разынид.
Уæвгæ та, Раманæн уый æмбæлгæ дæр кæны, цæмæй кувын дæр æмæ нæ фыдæлтыккон æвæринаг æгъдæуттæ дæр бæстон æмæ бындуронæй зона: у Иры Стыр Ныхасы уæнг, Рахизфарсы районы ирон æгъдæутты хайады сæргълæууæг.
О, алы сидты фæстæ дæр хъуамæ нæра кæстæрты «Оммен, Хуыцау!» Ам сæ нал амонæм.
Г. Б.
Кæсын дарддæр Нæ зынаргъ хъæубæстæ! Абон у нæ цытджын дзуары, Къохы Уастырджимæ кувæн бон, æмæ уæ йæ хорзæх уæд! Дунесфæлдисæг, Дунедарæг, Дунеуромæг, æмбал кæмæн нæй, уыцы Иунæг Стыр Хуыцау! Табу Дæхицæн! Ды нæ сфæлдыстай цæрынмæ, æмæ Дын табу кæнынхъом куыд уæм, ахæм арфæ нын ракæн! Уæ, сыгъзæрин Уастырджи! Нæлгоймæгты зæд дæ, æмæ Ирыстон нæлгоймагхъуаг куыд никуы суа, нæ омменгæнджытæ фылдæрæй-фылдæр куыд кæной, тар хъæдыбæлæстау бæзджынæй-бæзджындæр, ахæм хорзы нын бацу! Къохы цытджын дзуар, табу дæхицæн! Æрдхæрæны кувæндон нын дæ, дæ быны бирæ кæстæртæ ард бахордтой, æмæ се ‘фсымæрдзинад бонæй-бон тыхджындæр куыд кæна, сæ хъаруйыл хъару куыд æфта, сæ ныфсыл ныфс, ахæм амонд сын ратт! Уæ, Хетæджы Уастырджи, Тымбылхъæды дзуар! Нæ фæсивæд – де уазæг! Исчи сæ-иу куы фæтыхса, уæд, Хетæгæн цы æххуыс бакодтай, ахæм ахъаз ын-иу куыд бакæнай, ахæм амонд сын ратт! Уæ, нæ фыдæлты Къобы Уастырджи, табу дæхицæн! Дунетыл хъуыстгонд дæ, дæ хъомыс æгæрон у, æмæ-иу паддзах дæ быны уымæн æрзоныг кодта. Нæ кæстæртæ дæуыл фæдзæхсæм, дæ рахиз къабазы бын сæ куыд дарай, фыдбылызтæй сæ куыд хизай, ахæм амондæй сæ фæхайджын кæн! Уæ, Реком, Мыкалгабыртæ, Таранджелоз! Хуыцауы цæстысыгтæй равзæргæ дзуæрттæ стут, бæркад дæттаг стут, æмæ нæ бæркæдтæ, Сидæны цæхгæрау, уæле исгæ, бынæй ахадгæ куыд уой, ахæм арфæтæ нын ракæнут! Уæ, Ныхы дзуар, къайады бардуаг дæ, æмæ нæ дæ хорзæх уæд! Нæ фæсивæд хорз къайæгтæ куыд кæной, сæ цард амондджын куыд уа, ахæм арфæ сæ хай фæуæд! Уæ, Фыры дзуар, табу дæхицæн! Тырынтæ дæттæг дæ, æмæ нæ чындзытæн фылдæр тырынтæ куыд гуыра, нæ бындарты нымæц фылдæрæй-фылдæр куыд кæна, ахæм амонд нын саккаг кæн! Уæ, Мады-Майрæм! Дæ къухтæй цæуынц нæ кæстæртæ, æмæ нæ иу дыууæ куыд кæна, нæ дыууæ та фарасты хистæр куыд уой, не стæг магъз куыд æвæра, нæ тала бæлас куыд кæна, фырт фыдæй лæгдæр куыд кæна, чызг мадæй бæркадкъухдæр куыд уа, ахæм арфæ нын ракæн! Уæ, Рыны бардуаг, табу дæхицæн! Нæ кæстæртæ – де уазæг, фыдрын, фыднизæй сæ бахъахъхъæн! Рынчын куыд нæ кæной, æнæнизæй хистæры бынатмæ куыд хизой, хистæртæ та арфæйагæй зæры бонмæ куыд цæрой, ахæм амонд нын ратт! Уæ, тызмæг, æлхынцъæрфыг Аларды! Табу дæхицæн! Нæ сабитæ – де уазæг, де ‘ргом сæм ма раздах, дæ чъылдымæн дын кувдзыстæм! Уæ, Тбау Уацилла! Дæумæ кувæм! Фыдбылыз сафæг дæ, æмæ, дæ кувæг адæмæн сæ фыдбылыз сæфт куыд уа, сæ амонд тыхджындæр куыд уа, уыцы арфæ сын ракæн! Хоры Уацилла! Фосы Фæлвæра! Уæ кувæг адæмæн æнæ уæ фарнæй цæрæн нæй. Гъемæ нæм хор бирæ куыд уа, фос нæм ноджы фылдæр куыд уа, æмæ сæ куывдтæ æмæ чындзæхсæвтæ куыд кæнæм, ахæм арфæтæ нын ракæнут! Уæ, Ныхасы Уастырджи, табу дæхицæн! Нæ ныхæсты фарн æмæ амонд куыд уой, нæ куывдтытæ Хуыцау æмæ Йе сконд зæдтæм æмæ дауджытæм куыд хъуысой æмæ сын барст куыд уой, ахæм арфæ нын ракæн! Æрджынарæджы Фæндагсары Уастырджи! Табу дæхицæн! Нæ кæстæртæ дæ сæрты æндон цæргæсты мидæг тæхынц, дæ бынты æфсæн бæхтыл цæуынц, æмæ сын сæ фæндаг раст кæн, фæстæмæ сæ къонатæм сæрæгас æмæ дзагармæй куыд здæхой, ахæм амонд сын ратт! Быдыры дзуæрттæ! Бæркад дæттæг стут, æмæ уæ фæрцы æртыгай кæрдзынтæ куыд кувæм, ахæм ахъазгæнæг ут! Мæнæ мæ рахизфарс цы кæстæртæ лæууынц, уыдоны оммен арвнæрдау Стыр Хуыцау, зæдтæ æмæ дауджытæм куыд фехъуыса, сæ нæртон тых се уæнгты куыд æхсида, æцæг ирон нæртон лæгтæ сæ куыд рауайа, ахæм амонд сæ уæд! Гъæйтт, кæстæртæ! Чи ацахода, уыдонæн сæ цæрæнбонтæ бирæ уæнт!
ИРОН ЗОНДЫ АВНАЛÆНТÆ
ЕГАР
АДÆМЫ ЛÆГ
Ома, нацийы цæсгом, йæ исбон, йæ кад æмæ йæ намыс. Æмæ, дам, сылгоймаг куы уа стыр æмæ цытджын, уæд та ахæмы цы æмæ куыд схуындæуа?..
Нарты Сатана?
Фыдæлтæй нын ахæм æмбисæндтæ баззад: «Хорз лæг адæмы у», «Хорз адæмæн иумæйаг у», «Хорз ракæн, æмæ уæд адæмы дæ»…
Алчидæр нæ, фыццаджы фыццагдæр, ахæм кады аккаг лæгтыл дзургæйæ, Къостайы, Вассойы, Иссæйы æмæ ма къорд æндæры нæмттæ ранымаид. Фæлæ абон æз хорзæй æмæ арфæйагæй æрымысинаг дæн Гуытъиаты Цицкайы фырт Хъазыбеджы.
Хæстон лæгæй дæр – æнæфау, йæ уæздан уагæй дæр – ахъаззаг фæзминагæн хæссинаг, уæдæ ирон фольклор æмæ ‘взагзонынадæн цы хæрзты бацыд, уымæй та нын – бынтон нымаинаг æмæ агуринаг.
Кæсын дарддæр Литературон, адæмон сфæлдыстады нæм кæд æцæг хæзнатæ ис, æнусæй-æнусмæ рæгъмæ хæссинæгтæ – уæвгæ та нæм куыд нæй! – уæд уыдоны астæу йæ кадджын бынат ахсы Хъазыбеджы арæзт чиныг – «Ирон æмбисæндтæ». Абон ын ссарæн дæр нал ис – мыхуыры рацыд 44 азы размæ фыццаг æмæ, стыр батыхсинагæн, фæстаг хатт. Уый мидæг æмбырд у нæ адæмы философи, царды æнæнымæц фæзилæнтæм сæ цæстæнгас, сæ зонды авналæнтæ ам агургæ сты, сæ юмор, сæ сатирæ, сæ историйы цауты фæд, ирон æвзаджы æрфытæ, бæрзæндтæ æмæ уæрæхтæ. Иу цыбыр дзырдæй, хæзна у, аргъ кæмæн нæй, раст тæккæ ахæм налхъуыт-налмас! Кæддæрты дзы «Мах дуг» рухс уынын кодта хицæн хæйттæй. Ныр та дзы нæ зæрды ис æвзæрст хорау æвзаргæ ‘мбисæндтæ æмæ таурæгъгæндтæ (притчи) хæссын чысыл комментаритимæ, кæд уый хъуаг не сты, уæддæр. Чи зоны, æмæ сæм нæ рæзгæтæй, не ‘нхъæлцау фæсивæдæй дæр исчитæ фæкомкоммæ уой, нæ фыдæлты зонды ахæцæнтæ агургæйæ. Хъазыбеджы бирæ зонындзинæдты æвдисæндарæн иу ахæм цау æрымысон: кæддæрты кæйдæрты курдиатмæ гæсгæ бавдæлдтæн Къубалты Алыксандры поэмæ «Æфхæрдты Хæсанæ» дæлрæнхъонтæй стæлмац кæнынмæ. Судзгæ дын фæбадон, дудгæ дын фæбадон, Уый та ма дзы цавæр цъил уа?! Лæджы сæрыл чи сæмбæла æмæ йæ чи федзард кæна?! Зыдтон мæнæ ахæм цъилтæ – юла, волчок, кубарь, – фæлæ сæ иу дæр нæ фидыдта ацы хъуыддаджы. Дзырды дæсныты бафарстон – нæй, ничи йын зыдта йæ нысан, йæ мидис. Æмæ уæд мæ тъæпп Цицкайы æппæтзонæг фыртыл фæцыд. Æмæ, дам, уыцы цъил у нæхи хохаг бумеранг! Цуанæтты сагмарæн хæцæнгарз, æцæг австралийагæй йæ къæдз – уæрæхдæр. Чи-иу æй фехста, уымæ фæстæмæ здæхт… Æмбисæндтæй бирæтæ алы адæмтæн иумæйаг сты, кæрæдзиимæ ‘мбæлгæйæ, сæ кæрæдзи хорз зонд куыд нæ хъуамæ истаиккой! Фæлæ мæ дзы ацы ныхæстæ бынтон бацымыдисаг кодтой – чи сæ, зæгъын, кæмæй райстаид: ир уырысæй, æви уыдон махæй: Искæй хъыгыл бахъыг кæнынæн адæймаджы зæрдæ дæр æгъгъæд у, фæлæ искæй циныл бацин кæнынæн та хъæуы зæды зæрдæ. «Чтобы разделить чужое горе, хватит человеческого сердца, но чтобы разделить чужую радость, надо обладать сердцем ангела», – дзырдæй-дзырдмæ тæккæ ахæм у уырыссагау та. Уырыс искæй исты хæсимæ арвыстой, æмæ зивæг кæны уый та, уæд ын фæзæгъынц: «Тебя только за смертью посылать!». Ирон лæг та-иу афтæ бафарста зивæггæнаджы, æрæгмæзынæджы: «Цас дæм кæны сым-сымы джиранка?» Джиранка та у фунт, фунты уæз та уырысмæ у 409,5 граммы, англисæгтæ æмæ иннæ хурныгуылæны европæйæгтæм та – 453,6 граммы. Уырыс афтæ фæзæгъынц: «Вот так фунт!» Истæуыл, ома, дисгæнгæйæ. Науæд та вазыгджын хъуыддагæй: «Не фунт изюму!» Ир та сымсийæн ахæм фидис кæнынц: «Цалынмæ дæ иу къах айсыс, уæдмæ дын иннæ куыдз бахсыны!»… Æмбисæндтæн сæ дзæвгар хайæ арæх фæпайда кæнынц, иронау дзурынæн ма чи у, уыдон – зæгъæм: «Чидæр (науæд та гæды) цæстæнхъæл нæ уыд, фæлæ ма æрфыг, æрфыг дæр кодта». Фæлæ мæнæ ай та суанг политикон нысаниуæгимæ æрымысынæн дæр иттæг бæззон у: «Хæрæг сыкъатæ агурæг фæцыд æмæ ма æнæ хъустæй дæр баззад!» О, абон уал разныхасæн фаг фæуæд. Дæлдæр та – таурæгъгæндтæ. Бирæгъ æппæлыд йæ мыггагæй. «Мах, – загъта, – кæмдæриддæр зонынц æмæ нæ тæрсынц кæмдæриддæр – хъæды дæр, хъæуы дæр». Ныр æхсæрæг дæр бæласы къалиуыл бады. Хъусы бирæгъы ‘ппæлæн ныхæстæм æмæ йæм дзуры: «Зонгæ уæ кæнынц, уый æцæг у. Фæлæ, раст куы зæгъæм, уæд уæ ‘ппæлæг дæр нæй. Бын бауат – иу хæлар кæмæн нæй». Кæсаг æмæ уæрцц уыдысты лымæнтæ, фæлæ уæрцц донмæ нæ цыди, кæсаг – хуыскъмæ. С’ астæу хæфс минæвар ныллæууыд æмæ куы донмæ фæцæуы кæсагмæ хонæг, рацу, дæ лымæны дын фенын кæнон, зæгъгæ, куы та хуыскъмæ фæцæуы уæрццы хонынмæ. Фæлæ уæддæр дыууæ лымæны абон дæр ма не ‘мбæлынц кæрæдзиуыл. Уый тыххæй дзырдæн баззад уæрцц æмæ кæсаджы лымæнау, зæгъгæ. Мыст домбайы хъæбысы бахауд. Домбай йæ рацахста æмæ йæ хæрынмæ куыд хъавыд, афтæ йæм мыст дзуры: «Домбай, ма мæ бахæр, æмæ дын æз дæр дæ дзæбæх нæ ферох кæндзынæн». Домбаймæ дис фæкаст мысты ныхас æмæ йæм дзуры: «Куыд дæм кæсын, афтæмæй худæджы мыст цыдæр дæ, уый йедтæмæ ды та мæнæн цæмæй баххуыс уыдзынæ?» – Æмæ йæ ауагъта. Уый фæстæ цуанон домбайæн ахсæн хыз цæвæрдта. Домбай хызы мидæг ыстыхсти æмæ ныббогътæ кодта. Мыст уый куы фехъуыста, уæд æм æрбазгъордта. Бахсыдта хызæн йæ синæгтæ æмæ фервæзын кодта домбайы мæлæтæй. Дзæбæхдзинад нæ рох кæны. Бирæгъ хъæды, сыллынк-сыллынкгæнгæ, фæцæйуад. Æвиппайды йæ хъустыл цыдæр хъæр ауад, æмæ бирæгъ тынг фæтарст. Дзыхълæуд фæкодта, йæ къæрцхъустæ фæхъил кодта æмæ йæ алывæрстæм кæсы: никуы æмæ ницы! Уалынмæ иу бæласы сæрмæ фæкомкоммæ, æмæ хъæдхой иу стыр бæлас дзæбугæй хойæгау хойы. «Дæ хуыздæр амæла, мæ уд мын куы ауайын кодтай, – дзуры бирæгъ хъæдхоймæ. – Цæрынæй-хæрынмæ уыцы къуыртт-къуыртт кæныс, æмæ дын æппын хæдзары къуым никуы ис!» «Дæ бинонтæй иу дæр мауал баззайæд! – дзуры йæм хъæдхой фæстæмæ. – Ды дæр дæ чысылæй дæ зæронды бонмæ «фос-фос» кæныс, æмæ далæ нæ уыныс: быдыры дæ фосыкондæй цæст æрæвæрæн нал ис». Сæтти Бæттийыл худти, Бæтти та – Сæттийыл. Сæтти æмæ Бæтти дыууæ сыхаджы уыдысты. Сæтти – магусайæ цæлуарзаг, Бæтти та – уæззау куыстæй дзæгъæлгуыстгæнаг. Сæттийæн уыди сахъари хæдзар, Бæттийæн та – кауын хæдзар. Сæттийæн йæ ис, йæ бис – иу зæронд куыдз. Бæттийæн та – иу уасаг гæды. Сæтти – даргъ лæг, Бæтти – цыбыр лæг. Сæттийæн – ыстыр сырх зачъетæ, Бæттийæн – чысыл бур зачъетæ. Сæттийыл – урс дæлæсин цухъхъа, Бæттийыл – бур уæлæсин цухъхъа. Сæттийыл – къогъодзитæ, Бæттийыл – æрчъитæ. Сæ райгуырынæй сæ амæлынмæ хицæн нæ кодтой, афтæмæй та иумæ ‘нцад цæрын нæ зыдтой. Сæтти Бæттийыл худти, Бæтти та – Сæттийыл. Иу иннæмæй адæмæн æмбисæндтæ хаста. Теуа æмæ хæрæг кусынæн нал уыдысты. Сæ хицау сæ аппæрста. Иумæ ’мбал скодтой, фæхызтысты иу сакъадах-аууоны. Хæрæг уайтагъддæр снард и æмæ загъта: «Теуа, уасын мæм цæуы!» «Дæ хорзæхæй, ма ныууас! Исчи нæ базондзæн æмæ та нæ сау куыстæй бадомдзæн, хурхæй нæ амардзæн». Хæрæг кæм байхъуыста! Йæ хъæлæсы дзаг ныууасыди: и-о-о! и-о! Иу лæг фехъуыста уыцы хъæр, рацахста сæ æмæ сыл кусын байдыдта йæхицæн. «Нæ дын загътон, нæ, æвзæр, ма ныууас!» – загъта хæрæгæн теуа. «Хуыцау мæ ралгъыста, фæрæдыдтæн!..» Стæй йыл лæг уæргътæ сæвæрдта… Фæндагыл хæрæг бастади. Хицау ын йæ уаргъ теуайыл сæвæрдта. Æфцæджы сæрмæ куы схæццæ сты, уæд теуа загъта: «Хæрæг, мæнмæ та ныр кафын цæуы!» «Цы кæныс, теуа, дæ хуыцаумæ скæс! Ма скаф. Ацы былæй куы атæхон, уæд мын халон ме стæгдар дæр нал ссардзæн». Теуа дын скафыди, æмæ зæронд хæрæг былæй атахти. Йæ дымгæ дæр нал фæзынд. Калм хурмæ хъазыд. Уаллон æй ауыдта æмæ йын йæ дæргъмæ бабæллыд. Йæхи ивазын байдыдта æмæ иннæ уаллоны фæрсы: «Æрбакæс-ма мæм, мæ хур, калмы дæргъæн нæма дæн?» Уый фæхудт æмæ афтæ зæгъы: «Нæ, мæ хур, калмы дæргъмæ ма дæ бирæ хъæуы.» Уаллонмæ хардзау фæкаст уыцы ныхас æмæ загъта, уæдæ ма фæкæс ныртæккæ, зæгъгæ. Æмæ йæхи тынгдæр аивæзта æмæ дыууæ дихы фæхаудта. Уый тыххæй æмбисондæн баззад: уаллон, дам, калмыл йæхи барста æмæ йæ тъанг аскъуыд. Карцайы рагъыл иу рувас йæ лæппынимæ хъазыд. Æвиппайды рувас йæ фæстæгтыл абадт, йæ раззаг къæхтæ та хæрдмæ ивазы. «Уый куыд бадыс, нана?» – лæппын æм дзуры. «Куыд бадын куы зæгъай, уæд далæ Арыхъхъы рагъыл арт судзы æмæ йæм мæхи тавын.» Лæппынæн æвиппайды йæ хъыллист фæцыд æмæ йæ къæхтæ мæлæгау тилы. Йæ мад æм кæсы æмæ йæ фæрсы: «Цы кæныс, нанайы карк, цы тилыс дæ къæхтæ?» «Куыннæ тилон, нана, мæ къæхтæ? Уыцы артæй мæм стъæлфæн æрбахаудта æмæ мын сæ басыгъта.» «Ды та мæнæй гæдыдæр, быдырæй хохмæ зынджы стъæлфæн кæй судзы», – загъта лæппынæн йæ мад. Мæнг нæ бакæнынц: кæд ды рувас дæ, уæд æз та – дæ къæдзил. Тæрхъус йæхицæн маст кодта: «Циу ай мæ цард? Куынæуал фæразын – маргъæй тæрс, сырдæй тæрс, лæгæй тæрс!.. Сыфтæры сыбар-сыбурæй дæр мæ уд сцæйхауы… Мæ бон нал у…» Араст и йæхи доны ’ппарынмæ æмæ донбылмæ куы бахæццæ, уæд дзы хæфсытæ фæтарстысты æмæ донмæ сæхи бакалдтой. Тæрхъус уый куы федта, уæд æрсагъæс кодта: «Агъæц, а! Цæмæн сафын мæхи? Зæххыл ма мæнæй æнæбондæртæ бирæ куы ис!» Æмæ фæстæмæ раздæхти. Тæрсаг куыдзæн йæ къуди йæ быны вæййы. Саджы лæппын дзуры йæ мадмæ: «Диссаг мæм кæсы, нана, ды куыдзæй бирæ стырдæр æмæ цæрдæгдæр дæ, стæй ма дыл стыр сыкъатæ дæр ис дæхи бахъахъхъæнынæн, афтæмæй уæддæр æгæр тæрсыс куыйтæй». Caг бахудти æмæ загъта йæ рæуæдæн: «Æцæг зæгъыс, мæ хур, æцæг, фæлæ мæм иу æнамонддзинад ис. Æвæдза, куыйты хъæр фехъуыстон, афтæ мæ цæстытæ атартæ вæййынц, æмæ æмбаргæ дæр ницыуал бакæнын, афтæмæй мæ къæхтæ сæхæдæг згъорынмæ фæвæййынц». Рувас никуы федта домбайы æмæ йыл фыццаг хатт куы сæмбæлд, уæд дзы фыр тæссæй, цы фæуыдаид, уымæн ницыуал зыдта. Дыккаг хатт ыл куы сæмбæлд, уæд дзы афтæ тынг нал тарст. Æртыккаг хатт ыл куы сæмбæлд, уæд та дзы тæрсгæ нæ, фæлæ ма йемæ ныхæстæ дæр кодта. Арс, бирæгъ æмæ рувас загътой кæрæдзийæ ’фсымæртæ. Ацыдысты балцы. Фæндагыл ссардтой иу нард хъазы мард. Се ’ппæты фаг кæм уыдаид, нæ йыл фидыдтой, ратæрхон-батæрхон ыл фæкодтой, стæй фæстагмæ ’рхъуыды кодтой æмæ загътой: «Æгъдаумæ гæсгæ, азтæй хистæр чи у, уый йæ бахæрæд!» Бирæгъы бафарстой: «Дæуыл цал азы цæуы?» Уый сын загъта: «Адæмæн Хуыцау фос куы радта, гъеуæд райгуырдтæн!..» Рувас куыддæр уыцы ныхас айхъуыста, афтæ дын хъарæг кæнын æмæ цæстысыг сæрфын систа. Фæрсынц æй йе ’мбæлттæ: «Цæуыл кæуыс?» «Куыд нæ кæуон, уæ рын бахæрон! Хуыцау адæмæн фос куы радта, уæд мæнæн мæ хистæр фырт куы ’рбамард!..» Арс сæм æнцад фæхъуыста, фæхъуыста, стæй загъта: «Кæд мæныл цыппар азы йеддæмæ нæ цæуы, уæддæр æз сымахæй тыхджындæр дæн æмæ уын ацы хъазæй ницы ратдзынæн!..» Йæхæдæг хъазы мардыл балæууыд æмæ дын йæ мыртт-мыртт ыссыд. Бирæгъы куитæ расырдтой. Уый иу стыр хуынкъмæ бауади. Бамбæхсон дзы, зæгъгæ, куыд загъта, афтæ кæсы, æмæ дзы рувас бады. Рувас йæ дæндæгтæ фæзыхъхъыр кодта æмæ дзуры бирæгъмæ: «Ма ’рбацу ардæм – ай мæ бынат у!» Знаг амарди, – загъта бирæгъ. – Куыйтæ мæм афтæ хæстæг куы нæ уаиккой, уæд дын æз бæргæ базонын кæнин, кæй бынат у, уый!» Хæфс æмæ мыст фæхыл ысты. Кæрæдзи ратон-батон кодтой. Уари сæм касти уæлейæ æмæ загъта: «Уыдон мæн ницæмæ дарынц æмæ мæ ферох кодтой, фæлæ сæм куы фæзынин!» Афтæмæй сыл йæхи рауагъта æмæ сæ ахаста. Рувас хъæдбыны тахынæг ыссардта. Цинæй йыл йæхи хаста æмæ дзы хъазын байдыдта: куы размæ, куы йæ хæрдмæ фехсы. «Дæуæй та цы бахæрон, – загъта рувас, – йе нард нæ дæ, йе дыл бырц нæй, хъæдындзы тæф дæр нæ кæныс, цæххъуаг дæр дæ, комыдæттæ дæр дæм нæ уайынц!» Фыр цинæй йæ иу хатт афтæ тынг сæппæрста хæрдмæ, æмæ тахынæг бæласыл ауыгъдæй аззад. Нал æмæ нал хауди тахынæг дæлæмæ. Уæд ын рувас лæгъстæ кæнын байдыдта: «Рахау, мæ хур, рахау. Бырц дæр дыл ис, хъæдындзы тæф дæр кæныс, нард дæр дæ, цæххъуаг дæр нæ дæ!» Фæлæ тахынæг бæласæй нал æрхаудта. Афтæмæй рувас дæр сæргуыбыр, уæнтæхъилæй араст йæ хæдзармæ. Дæ зонд цасфæнды фæдом, лæмар æй, стæ-ма, æмбисæндты тыххæй исты ахæм зæгъ, æмæ дæ ныхæстæ сæхæдæг æмбисондæн хæссинаг куыд басгуыхой, зæгъгæ, фæлæ… Фæлæ – дзæгъæл фыдæбæттæ: никæй зонд фæуæлæхох уыдзæн адæмы ‘хсæнæй рантысгæ зондыл; кæд исчи æцæджы зонды къуыбылой у, уæд – дзыллæтæ сæхæдæг… Куыд нæ зыдтаиккой нæ курдиатджын фыдæлтæ Библийы ныхæстæ дзырды кад æмæ намысы, йæ хъомыс æмæ йæ табуйаг нысаниуæджы тыххæй: «Райдианы уыд Дзырд, Дзырд уыди Хуыцаумæ, Дзырд уыди Хуыцау!» Зыдтаиккой. Æрмæст сæ комкоммæ не сфæлхат кодтой, нæ рафæзмыдтой. О, фæлæ, Дзырды насаниуæджы, йæ ахадындзинад, йæ æгæрон тыхы тыххæй абонмæ цы ‘мбисæндтæ ‘рхæццæ, уыдоны зонды авналæнтæ дæр кæуылты уæрæх, арф æмæ бæрзонд сты! Цалынмæ, дам, иу кардмæ згъордта, уæдмæ йæ иннæ дзырды фæрцы амардта. Ирæн – дзырд, ногъайæн – дамгъæ. Ома махау уыдон дзырдыл не ‘ууæндынц. Ир та, сыгъдæг ир ма куы уыдысты, алы галиумæхæцæг тæвагты уацары куы нæма бахаудтой, уæд ахæм зондыл фидарæй хæст уыдысты, зæгъгæ, йæ дзырдæн æууæнкджын хицау чи нæу, уый лæг нæу! Лæгъз ныхас, дам, дуры гуыбынмæ дæр хъары. Рæстæй дæ цы ныхас бафхæра, уый та карды цæфæй дæр – бæллæхагдæр: тагъд рæстæджыты нæ байгас вæййы, йæ амæттаджы тъæнгтæ цæгъдынæй æфсис нæ фæзоны. Гуытъиаты рухсыбадинаг Хъазыбег цы чиныг сарæзта – «Ирон æмбисæндтæ», – уырдыгæй се ‘ппæт нæ, фæлæ дзы къорд æрхæсдзыстæм, се ‘взаргæдæртæй. Ноджы Хъазыбегæн йæ растфыссынадмæ нæ ныхилдзыстæм, афтæмæй. Дзырд халæг дæр у æмæ аразæг дæр. Æмæ мæнæ бынтон диссаг æвдисæн дзырды домбайæн, йæ хуыцау-æмдых хъаругæнæнтæн: Ныхас мæрдтæй здахы. Афтæмæй, дам, лæджы хъысмæт аивын суанг Хуыцауы бон дæр нæу: дæ царды нывкарст дæ ныхыл фыстæй ома рахæссыс мады гуыбынæй… Мæнæ ацы фæдзæхстау æмбисонд та, сфæлдыстады охыл йæ къухмæ фыссæнгарз чи райсы, уымæн уæлдай тынгдæр зæрдылдаринаг: Дзырдæн Додзийы дурау авд æвæрæны ис. Додзи, дам, уыд дæсны мæсыгамайæг. Кой дзы баззади: дурæн дам-иу цалынмæ авд фæлдæхты не скодтаид, уæдмæ-иу æй мæсыгыл йæ бынаты не ‘вæрдта. Иронау дзурджытæй, йæ мадæлон æвзаг йæ уд, йæ дзæцц кæмæн у, уый æнæмæнгæй зоны ацы ныхæстæ, зæгъгæ, дзыхджын – бæхджын, æнæдзых – фистæг, фæлæ мæнæ ацы ‘мбисонд йæхæдæг царциаты диссаг нæу, царциаты диссаг! – фыццагдæр æй, цымæ, кæй сæр æрцахста, цæй дымæгмæ фегуырд йæ цыргъ зонды: Арвы ком уидыгæй хæрынæн бæзгæ скæны, ахæм дзырдарæхст у. Къорд æмбисонды комкоммæ кæйдæртимæ, бæрæг адæмимæ баст вæййынц, сæ ном æмæ мыггаг дæр амынд фæцæуынц, афтæмæй: Битарты хорз Хъайтыхъо – хуссары мырмыраг æмæ цæгаты булæмæргъ. (Хъайтыхъойы тыххæй ма таурæгъгонд ис Салæгаты Зояйы чиныг «Ирон адæмы сфæлдыстад»-ы, æз дæр æй уырдыгæй базыдтон æмæ йæ бахастон мæ уацмысты æмбырдгонд «Лæджы уаргъ»-мæ – иттæг цымыдисаг у. – Г.Б.) Бирæ фыдæлтыккон æфсæрмытæ, æгъдæутты къæбиц у Хъазыбеджы чиныг, ирон туг æмæ стæгæн дзырды хæзнадон, æвзист фæрстыл сызгъæрин дамгъæтæй ногæй джиппы уадзинаг. Уайсадæг чындзæн дам-иу æнæ сдзургæ куы нал уыд ахсджиаг цыдæр уавæрты, зæгъæм, фæдисы сахатыл, уæд-иу йæхи афтæ ралгъыста: Мæрдты мæ дзых къæбутæй баст фæуæд! Незаманты Лев Толстой Цæцæны ахæм æмбисонд фехъуыста: «Веревка хороша длинная, а речь короткая». Иронау дæр æмбæлы уый, æцæг хæдхуызæй: Даргъ ныхасæй цыбыр бæндæн хуыздæр у. Хорз загъд у афтæ скæрдын дæр, дзурын æмæ, дам, зæгъын иу не сты, – æцæгдæр, раст нæмыгагур зыгуым цæгъдæгау, фæлæ дзырд йе ‘хсызгонæй лæварау куы уа, уæд та йæ кад дæр цæттæ: Цы ‘взаг тулы, уый æмбулы. О, зынг зæгъынæй, дам, ком нæ судзы, нæ арауы (скажешь, дам, халва – во рту сладко не станет), фæлæ мæнæ цы зæрдæбын арфæ æрымысыд йæ æрымысæг: Дæ комы фарн бадæд! Адæмы зонд, сæ фæнд, сæ тæрхон фылдæр хатт, ай-гъай, нымаинаг у, æрмæст дзы ахæм фæзилæн дæр фæфиппайдтой къæрцхъус фыдæлтæ: Ныхасмæ ‘рчъиаджы султъы (науæд галдзарм) куы рахæссай, уæд дзы дыууæ ‘рчъихоры дæр нал рауайы. Уымæн, æмæ иу хом зæгъы, иннæ – фых, аннæ – цæххъуаг, цыппæрæм та – цæххæргом. Уæлдайдæр та дзыллæйы аивадон сфæлдыстады тыххæй не ‘мбæлы фæрсын дæр æмæ цæдисон кæнын дæр… Кæцыдæр æмбисæндтæ сæ кæрæдзиимæ ныхмæвæрд сты – фæйнæхуызон зонд амонынц: Зæгъынæй нæ зæгъын хуыздæр у; Мадзура лæг амондджын вæййы; Кæд дæ маст хъæуы, уæд сдзур… Фæлæ: Дæ дзырд кæм хъæуа, уым ыл фæстæмæ ма хæц; Ныхас хъуырмæ куы ссæуа, уæд йæ аныхъуырын тæригъæд у; Топпæн – сампал, лæгæн – дзых; Æргом дзырд лæварау; Æргом ныхас хæлардзинад нæ халы… Æмæ стæй: Дзых дзурынæн у! Мæ хатдзæг та ахæм рауад мæ царды æрæгвæззæджы, зæгъгæ, чи цы лæджыхъæдджын у, цы мидуагон, цы зондыл дæвдæгæй æнæфæцудгæ хæст æмæ æнæбасæттон, иугъæдон – цы уыдзæн æмæ куыд уыдзæн фæстаг бон, уый æмбисæндтæй йæхион, йæ тугхæстæг, йæ зондæрвад æвзары… Фыссæгæн та – хъæугæ æмæ æнæаргæ фæдзæхст: раст æй дæ зонды къæйдурыл арф скъах: Цæст цы уына, хъус цы хъуса, уыдон се ‘ппæт дзуринаг не сты! Стæй – о, о! – фыссинаг дæр не сты, ома литературон уацмысмæ хæссинаг.
Куыд дзы нæй зын бынæттæ, уырыссаг æвзагмæ ‘нцонты ивын чи нæ комы, ахæмтæ, фæлæ дзы мæнæ ацы рæнхъытыл куы бамбæлдтæн, уæд мæ чъырттымау мæ авд æвзаджы дæр ферох сты, ома, иуырдæм дæр нал арæхстæн æмæ иннæрдæм дæр се стæлмацмæ – Мулдарты Косерхан, хъарæг кæнгæйæ, зæгъы:
Ды кæмæн уыдтæ æмæ ды кæмæн нал дæ!..
Куы нæ дыл сæмбæлди, къамбецтæ давгæйæ,
Дугъæттæ скъæфгæйæ, мæхъхъæлоны стыр цъил! * * *
* * *
ДОМБАЙ ÆМÆ МЫСТ
БИРÆГЪ ÆМÆ ХЪÆДХОЙ
СÆТТИ ‘МÆ БÆТТИ
ТЕУА ÆМÆ ХÆРÆГ
КАЛМ ÆМÆ УАЛЛОН
РУВАС ÆМÆ ЙÆ ЛÆППЫН
* * *
САГ ÆМÆ ЙÆ ЛÆППЫН
ДОМБАЙ ÆМÆ РУВАС
АРС, БИРÆГЪ ÆМÆ РУВАС
БИРÆГЪ ÆМÆ РУВАС
ХÆФС ÆМÆ МЫСТ
РУВАС ÆМÆ ТАХЫНÆГ
ДЗЫРДЫ ХЪОМЫС
КЦОЙТЫ Астемыр
ЗÆРВА
Æцæг хабар
Ирон адæм рагфыдæлтæй нырмæ зæрватыччы нымайынц Хуыцауы минæварыл. Æмæ уый хуымæтæджы нæу. Зæрватыкк æппындæр маст никæмæн кæны, никуы никæй хъыгдары. Фæлæ йæ чи æфхæра, уымæн дæр ссары «дзуапп». Студент ма уыдтæн, афтæ ме ‘мбал Сокаты Тамбитæм сæмбæлдтæн Дзуарыхъæуы. Йæ зæронд фыд Алыксандр тыргъы диваныл бадти. Ацамыдта мын дуары сæрмæ ахстонмæ. Зæрватыччы ахстон бацахста сырддонцъиу. Дыууæ зæрватыккæй йæ тардтой, фæлæ уый нæ ракуымдта. Уæд зæрватыччытæ смæсты сты, рæвдз февнæлдтой æмæ ахстон æмыр амад скодтой. Сырддонцъиу мидæгæй баззади. Йæ хæдфарсмæ та æндæр ахстон самадтой дыууæ зæрватыччы. Æз фыр цымыдисæй февнæлдтон, сырддонцъиуы уавæр фенон, зæгъгæ, фæлæ мæ Алыксандр нæ бауагъта, уыдонмæ, дам, Хуыцауы тæваг ис.
Æмæ зæрватыкк сыгъдæгдзинад куыд уарзы, уый та! Иуахæмы йын халон счъизи кодта йæ ахстон, уæд ыл зæрватыкк нал барвæссыд, æмæ йæ фарсмæ æндæр «хæдзар» сарæзта.
Кæсын дарддæр Ацы хабар та Джызæлы æрцыди. Хадыхъаты Болаты бинойнаг Дойаты Сехуыдæ æнхъæлцау уыд, тыхстæй хуыссыди сæ хæдзары. Катæйттæ кодта. Зæрватыккæн йæ ахстоны – æртæ ногуагъд цъиуы. Мæзда (бакæсгæйæ, зæрватыччы æнгæс маргъ) бацыд æмæ зæрватыччы ныццæфтæ кодта йæ бырынкъæй, ратардта йæ. Цъиуты æд ахстон йæхи бакодта æмæ сыл парахатæй æрбадт. Зæрватыкк кæрты бæласы къалиуыл абадти æнæбары, фæдисы зарджытæ кодта: «Да-а-та-ты-ты-та, да-а-ты-ты та-та. Д ы-ты-та-д ы -та…» Фæдис систа. Æвæццæгæн æй афтæ æмбарæн ис: «Дæ-дæ-дæй, цы ма акæнон, мæ хъæбулты мын куы амара, уæд ма цы кæндзынæн?». Фыр адæргæй гом дуарыл уатмæ батахт æмæ рынчыны уæхскыл æрбадти. Йæ сæр фæгуыбыр кодта æмæ та ногæй «Да-а-та-таты-та, та-та-ты-ты-та-а». Æмæ, катæйттæгæнгæ, фæстæмæ ратахти. Хуыцау хорз ракодта зæрватыккæн! Сехуыдæ хуыссæн уатæй дзуры йæ чызгмæ: «Заретæ, марадз, асин радав æмæ йын йæ ахстон асгар… цъиутæ рауагъта, уый зонын, æмæ йын сæ мæзда ма байсæд, дзæгъæлы нæ фæдис кæны…» Изæрдалынджы Заретæ аивæй асин авæрдта æмæ æнæ уынæрæй сæвнæлдта ахстонмæ, мæздайы йæ къæдзилæй æрцахста. Цъиуты асгæрста æмæ уыдысты æнæхъыгдард. Талынджы сæ мад куы не ‘рбацæуа æмæ сыл исты куы ’рцæуа, зæгъгæ сæ сыгъдæг хæцъилы батыхта æмæ сæ пецы сæр хъарммæ нывæрдта. Райсомы боныцъæхтыл Сехуыдæ дзуры: «Заретæ, марадз æмæ лæппынты æрæвæр сæ бынаты. Ныр сæм мад æрбатæхдзæн бæрæггæнæг æмæ сæ уым куы нæ æрбаййафа, уæд нæм куы фæфыдæх уа æмæ æндæр ранмæ куы атæха…» Уыцы райсом Заретæ горæтмæ цыди. Сехуыдæ мæздайы марын нæ бауагъта. Фæрсы йæ: – Мæзда-цъиуы цы фæкодтай? – Уæртæ йæ сывæллоны гыццыл чыргъæды нывæрдтон. – Уый дæ хызыны нывæр æмæ йæ демæ горæтмæ ахæсс, уым æй суадз. Афтæ бакодта Заретæ, стыр базары йæ суагъта. Сехуыдæ хъæрзы. Сæнттæ цагъта: «Уæртæ мæм гæккуыритæ æрбацæуынц… ма мæм сæ æрбауадзут…». Зæрватыкк дæр æм уыцы тыхст уавæры æрбатахт. Æртæ усы йæ цух нæ уагътой, кастысты йæм, ныфсытæ йын æвæрдтой… Сæ иу – Болаты кæстæр хо Госæма – Хъодзаты Хъазыбеджы бинойнаг. Уый хæдахуыр дохтыр уыд, æмæ йæм алырдыгæй цыдысты рынчынтæ, æмæ сæ дзæбæх кодта. Сехуыдæйæн дæр загъта: «Мауал тæрс, ницы дын уыдзæн, зæрватыкк дæм дæ хуыссæнмæ æрбатахт, амонд дæм æрхаста Хуыцауæй, уæдæ махæй куы никæй уæхскыл æрбадт…» Æцæгдæр, йæ атахтæй æртын минуты фæстæ райгуырд фырыхъулы хуызæн лæппу, æмæ Сехуыдæ фервæзт йæ тыхстæй. Ноггуырд лæппуйæн стыр куывд скодтой. Куывддон адæмы раз Госæма радзырдта зæрватыччы хабар. Дзырддзæугæ лæгтæ уый куы айхъуыстой, уæд фыр цинæй слæууыдысты иууылдæр æмæ сæ цæсгæмттæ хурау æрттывтой. Хистæртæ æмдзыхæй дзырдтой, уый Хуыцау минæвар æрбарвыста, уый йеддæмæ уатмæ куыд æрбауæндыд, зæгъгæ, æмæ зæрватыккæн скуывтой, йæ кадæн ноггуырд лæппуйыл сæвæрдтой ном Зæрва. Бинонтæ кадджын æмæ цытджынæй цардысты, æгъдауыл лæвæрдтой сæ цæхх-кæрдзын. Сæ уæрæх кæрт чындзы уатау – æфснайд, алыхуызон дидинджытæ дзы сагъд. Сæ цæхæрадон алы аз дæр афоныл куыстой, сæрвасæнæй фастау – сыгъдæг, æмæ дзы истой тыллæг. Болат æмæ Сехуыдæ схъомыл кодтой фондз хъæбулы: Олгæ, Саулох, Зæрва, Дзамболат, Заретæ. Æртæ лæппуйы æмæ Заретæ каст фесты педтехникум æмæ куыстой ахуыргæнджытæй, Саулох Фарныхъæуы куыста æмæ уырдыгон чызгимæ йæ цард баиу кодта. Рантысти сын фырт Костя. Зæрва слæг и. Адæмæн уарзон лæппу, кусаг, зараг, кафаг. Хуыцауы уарзон бинонтæ сабыргай сæ цард нывæзтой. Фæлæ 1941 азы фыдбоны хæст цæхгæр фæивта æппæт дзыллæты цардыуаг. Болаты æртæ фырты фыццæгтимæ ацыдысты хæцæг æфсадмæ. Тох кодтой алы фронтты цыфыддæр знагимæ. Фæлæ дзы нал раздæхтысты. Саулохы бинойнаг цæры Фарныхъæуы. Йæ фырт Костяйæн ис æртæ лæппуйы. Болаты хæдзары фарн уыдоныл æнцайы. Сехуыдæ йæ адзалы онг йæ æртæ хъæбулы мысыди. Арæх-иу кæрты рауай-бауай кодта сæргуыбырæй æмæ-иу кодта ныллæг хъæлæсæй: «Кæм стут мæ хъæбултæ, кæм быдырты, цы обæуттыл уæ туг ныккалди…» Афтæ æдзухæй дæр, æмæ дзы фæстагмæ рауади зарæг. Иттæг дæсны йæ зарыд 84-аздзыд, нæ республикæйы культурæйы сгуыхт кусæг Хадыхъаты Зинæ. Заретæ уыди Хъесаты Георгийы бинойнаг. Баззади сын дыууæ чызджы: Светланæ æмæ Зоя. Цæрынц хицæн бинонтæй. Гъе, ахæм стыр у зæрватыччы фарн æппæт адæмтæн дæр. Ирыстоны базæронд дæн æмæ никуы федтон хохы, хъæды æмæ быдыры, адæймаг кæм нæ цæры, кæм нæ кусы, ахæм ран зæрватыччы ахстон. Амал ын цас уа, уыйас адæммæ хæстæгдæр ран æрцæры. Фылдæрхатт та – цæрæн хæдзæртты, уымæйдæр бинонты змæлд фылдæр кæм у, уым, дуары кæнæ рудзынджы сæрмæ тарвазтыл. Лæппынтæ дзы рауадзы, схъомыл сæ кæны. Бинонтæ дæр сыл аудынц, хъахъхъæнынц сæ. Афтæ хъæрмудæй цæрынц иумæ æнусты дæргъы зæрватыкк æмæ адæймаг. Ирыстон æнæ зæрватыкк никуы уыд. Æнæ зæрвагыкк фидаугæ дæр нæ кæны. Фæззæг-иу бирæгæйттæй æмбырдтæ кодтой, уæлдæфы зилдух кæнгæйæ. Хъарм бæстæм сæ фæндаг дард уыд, æмæ-иу цинхуыз не ’вдыстой, фæлæ-иу уыдысты ууыл сагъæсы. Рагуалдзæг-иу фæстæмæ куы æртахтысты, уæд-иу уыдоны æмæ адæмы цин сиу сты. Бæстæ-иу бæрæгбон хуыз равдыста. Сæ цъыбар-цъыбур æмæ зарынæй адæмы зæрдæ рухс кодта. Цыма адæмæн ног амæндтæ æрхастой, афтæ. Ныр фæстаг азты Ирыстонмæ зæрватыкк арæх нал æртæхы. Ацы уалдзæг адæм æнхъæлмæ фæкæсынц, фæлæ… Академик Беруаты Барис афтæ загъта: «Зæрватыкк тынг æнкъары уæлдæфы чъизи (радиаци) æмæ гыццылдæр фæхъæстæ, зæгъгæ, уæд фæстæмæ атæхы…» Цымæ ма искуы нæ уæлдæф раздæрау схорз уыдзæн? Цымæ ницы мадзал ис, цæмæй Ирыстон æнæ зæрватыкк ма баззайа, уымæн?
НÆ УИДÆГТÆ
МАМИАТЫ Таймураз
ÆХСАРДЖЫН ХОХАГ
Адæймаджы удыконд диссаг у, æвæдза. Йæ фæззæджы бонтæм куы фæхæстæгдæр вæййы, уæд æй цæмæндæр ивгъуыд, рагондæр хабæрттæ сæхимæ тынгдæр æлвасын байдайынц, цымыдис æй кæнынц. Рагон цаутæ æмæ хабæрттæ, хицæн адæймæгты сгуыхтдзинæдтæ… Иуæй-иу хатт афтæ дæр разыны, æмæ кæцыдæр хицæн адæймаджы сгуыхтдзинады кой айхъуысти дæрдтыл, дисы дæ бафтыдта, фæлæ йын йæ цардвæндагмæ бæстондæр куы æркæсай, уæд дзы ахæмæй дæ цæст уадиссаг ницæуыл æрхæцдзæн, æмæ уæд дæхимидæг дис кæныс, уæдæ цалдæр фæлтæры, æнусты сæрты, йæ кой цæмæн æрхæццæ абон махмæ дæр. Æмæ уæд бæлвырддæр лæг йæхицæн хæсыл банымайы хъуыддаг базонын, раиртасын.
Кæсын дарддæр Рагæй хъуыстон, Фаллагкомæй Регахыхъæуккаг Джиоты тыхджын Тъатъейы кой, йæ зарæг дæр-иу ын зарыдысты. Йæ тыхæн, дам, æмбал æмæ кæрон нæ уыди, фæлæ уыдис абырæг. Давта алы фосы мыггаг, фæлæ фылдæр æмæ арæхдæр та – къазнайы æхцатæ æмæ зынаргъ дзаумæттæ. Йæ кой-иу куы рацыди, уæд-иу Тотиты Акимы зарæг мæ зæрдыл æрбалæууыд: «Ауадзут мæ мæ фæллад галтимæ…» Абырæг абырæг у, фæлæ уый цавæр мад ныййардта, мæгуыр лæгæн йæ фæстаг ныфс, йæ бинонты дарæг галтæ байс. Фæстæдæр куыд рабæрæг, афтæмæй Тъатъе мæгуыр адæмы æппындæр нæ хъыгдæрдта, фæлæ ма дам-иу, хъæздгуытæй цы байста, уыцы мулк мæгуыртыл уæрста. Мæнæн дæр уæд мæ зæрдæйы ахаст æмæ мæ цæстæнгас фæивтой. Кæд, зæгъын, мæгуыр адæмæн хъæздгуыты фæллæйттæ уары, уæд уый фыдгæнæг нæ, фæлæ хæрзгæнæг абырæг у. Цæвиттон, Джиоты Тъатъе райгуырд 1841 азы Нары зылды, Фаллагкомы, Регахыхъæуы. Уыдис Мамиаты Барисы хæрæфырт Сауыбынæй. Барисы хъаруйыл адæм дистæ кодтой. Дыккаг Нарты Сослан, зæгъгæ, дам-иу, дзырдтой хистæртæ. Кæддæр, Хъæдгæроны уазæгуаты уæвгæйæ, йæ фысымимæ ныхас рауад, кæд, зæгъы, уартæ уыцы дынджыр дур дæс санчъехы ахæссай, уæд дын фыс æргæвдын æмæ ма дын дæ уæрдоны дзаг нартхор дæттын. Барис уыцы дур дæс нæ, фæлæ фæндзай санчъехы ахаста. Хистæр фæлтæрæй ма чи уыди, уыдон уыцы дур хуыдтой Барисы дур, абон дæр, дам, уыцы тигъыл лæууы. Регах, йæ æрдзон равæрдмæ гæсгæ, Туалгомы у, æвæццæгæн, æппæты бæрзонддæр хохаг хъæу. Йæ бæрзонд у 2800 метрмæ ‘ввахс денджызы æмвæзадæй. Регах у, Джиоты мыггагæн (æрмæстдæр Цæгаты ‘рдыгæй) сæ уидаг кæцæй равзæрд, уыцы бындур-артдзæст, хæхбæсты уæззаудæр куысты уавæртæ кæм сты, уыцы бынат. Уымæ гæсгæ сæ адæм дæр уæйыгарæзт уыдысты æрдзæй. Тъатъе дæр, саби уæвгæйæ, бæрæг дардта йæ сæрæн, æвзыгъддзинадæй. Хистæртæ, дам-иу, арæх дзырдтой, ацы сывæллон йæ мадыфсымæр Барисы хуызæн у. Æвæццæгæн дзы уый хуызæн уæйыг басгуыхдзæн. Мæнгæн нæ фæзæгъынц, гайлаг, дам, родæй дæр бæрæг вæййы, фæлæ Тъатъейы йæ хъысмæт фæлварынвæнд скодта. Бынтон сабийæ, æвæццæгæн, 10-12-аздзыдæй, бынтон сидзæрæй аззади, цæрын та хъæуы. Цасдæр уæлыгæс фæцыди сæхи хъæуæн. Фæстæдæр царды къуындæгдзинадæй хуыздæр уавæртæ агурæг ацыди Хуссары ‘рдæм. Уымæн дæр уыдис йæхи аххоссæгтæ: иуæрдыгæй, уый, æмæ Туалгом уыцы заманы хаудта Гуры уездмæ, дыккаджы та, Хуссармæ ахизын уыдис бæлвырд æнцондæр æмæ æдасдæр. Туалгомы адæм сæ уæйгæнинæгтæ дæр хастой фæсхохмæ, фылдæр Туркмæ. Абон бæлвырд нæу, Тъатъе æфцæгыл иунæгæй ахызт, æви сæудæджергæнджытæй искæимæ фæбæлццон. Æрмæст иу хъуыддаг бæлвырд у – æрыгон сæрæн лæппу Гуры базаргæнджыты ‘хсæн йæхицæн мамæлайы къæбæр куыста цумайы лæппуйæ. Йе ‘взыгъд, сæрæн змæлд æнæбафиппайгæ нæ фесты бынæттон абырджытæ, семæ хъуыстгонд цæцæйнæгтæ дæр. Иу фембæлдæй иннæмæ йæм сæ хъус фылдæр дарын райдыдтой, уæлдайдæр, бынæттон нæу, уый куы базыдтой, уæд. Базонгæ сты, сæхиуыл æй æрæууæндын кодтой, цыдæр куыстытæ дæр-иу ын бабар кодтой. Уæдмæ абырджыты къорд Гуры иу хъæздыг дукани сбæлвырд кодтой, хъуамæ йæ адавой. Уыдис сын сæрмагонд æмбырдгæнæн бынат, кæцы ран-иу давынмæ цæуыны размæ æрæмбырд сты уынаффæ кæнынмæ, сæ мулк дæр, сæ хæцæнгарз дæр уым æмбæхст уыдысты. Сæ ног зонгæйы, æрыгон Тъатъейы дæр сфæнд кодтой фыццаг хатт семæ акæнын, бафæлварын æй. Бауынаффæ кодтой æмæ фæсæмбисæхсæв араст сты дуканимæ. Абырджытæн рагацау бæлвырдгонд уыди сæ куысты пълан. Тохынайы бæндæнæй ауагътой 14-аздзыд къæсхуыртæ, фæлæ хъæддыхтæ арæзт æрыгон абырæг Тъатъейы. Цыдæриддæр сбæрæг кодтой давинаг, уыдон сын куы слæвæрдта бæндæныл, уæд ыл йе ‘мбæлттæ гадзрахатæй рацыдысты, бæндæн сластой æмæ æд давæггаг афардæг сты. Лæппу кæуын æмæ хъынцъым кæныны бæсты æрбадт æмæ хъуыдытæ кæны, æнæ маст, æнæ фыдбылызæй куыд аирвæза. Бавдæлд, æмæ йæ цæсгом æмæ къухтæ ссадæй сызмæста, йæхи цавæрдæр сау хъуымацы гæппæлæй æрбатыхта æмæ æнхъæлмæ кæсы дуары байгоммæ. Сæумæрайсом куыддæр дуканийы дуар фегом æмæ йæ хицау æрбахызт, афтæ Тъатъе, хæйрæджы хуызæн змæстæй, расæррæтт ласта. Лæг уый куы ауыдта, уæд фæтарсти, фæсур æмæ уæлгоммæ ахауд. Æрыгон лæппу йæ ных сарæзта абырджыты бынатмæ, цæмæй сæ разæй фæуа. Йæ маст йе ‘рыгон зæрдæйы нал цæуы, сног ын хистæрты фæдзæхст: «Гадзрахатæй де ‘мбалыл макуы рацу, стæй гадзрахатдзинад макæмæн хатыр кæн». Æндæр цавæрфæнды æфхæрд ныппарæн ис, фæлæ ахæм сайд – никуы æмæ никæмæн. Алы хъуыдытæ зилдух кодтой йæ сæры… Зыдта, йе ‘мбæлттæ кæмдæр бонасадæн кæнынц, тагъд сæ ардæм кæй хъæуы. Йæхицæн бæстон, æдас бынат сбæлвырд кодта æмæ æнхъæлмæ кæсы. Уалынмæ фæзындысты цыппар барæджы, разæй цæуы сæ хистæр. Цыдæр хъæлдзæг ныхас сæ хъуысы, æмæ та цыппарæй дæр хъæлæсыдзаг зæрдиаг худт ныккæнынц. «Æвæццæгæн, мæныл худынц, – ахъуыды кодта йæхинымæр Тъатъе. – Фæлæуут, æз уын ныртæккæ, лæг цы у, уый фенын кæндзынæн!» …Боныцъæх ирдгæйы топпы гæрах анæрыд. Æрдзы сабырдзинад æрбайсæфт. Бæлæстыл цы цъиутæ бадти, уыдон дæр сæ хъæлдзæг зарджытæ фæурæдтой æмæ ныппæр-пæр кодтой алырдæмты. Æрдз æгуыппæгæй лæууы. Æмæ та ногæй топпы гæрах анæрыд. Бæлвырд цыдæр стыр бæллæх æрцыд. Хæстæгдæр хъæуты куыйты дæр райхъал кодта, сæ рæйынæй нал æмæ нал æнцайынц. Хæдмæлхор сау цъиахтæ дæр зæрдæ уынгæггæнæн цъиах-цъиахæй нал æнцайынц, æвæццæгæн, кæрæдзимæ хабар кодтой, кæмдæр та нын холы фæзынд, зæгъгæ. Рахызт Тъатъе йе ‘мбæхст бынатæй. Бацыд хæстæгдæр йæ гадзрахатæйцæуæг æмбæлттæм, æрзылд се ‘ппæтыл дæр, йæхимидæг мæсты хъуыр-хъуыр бакодта: «Нæ уарзын æмбал-уæйгæнджытæ æмæ фæлитойты». Цæмæй йыл мачи фæгуырысхо уа, уый тыххæй мæрдты сæвæрдта бæхтыл, давæггаг сæм цы уыди, уыдон дæр сæ уæлæ, æмæ сæ хъæумæ баласта, йæхи хъыггæнæг скодта. Уый фæстæ рацыд Гурмæ. Афтæмæй Тъатъе æрбынæттон Гуры, иннæ абырджыты къордимæ æввахсдæр фæзонгæ æмæ «цуан» кæнын райдыдта. Цалдæр азы фæстæ цыбыр рæстæг ахæстоны дæр абадт. Уырдыгæй куы рацыд, уæд фæзонгæ Хуыбылты Сандро æмæ Хаситы Алыксиимæ. Ацы æртæ ныр уыдысты хицæн къорд. Цуан кодтой æмæ стъыгътой хъæздгуыты æмæ паддзахы чиновникты æмæ ма-иу сæ тæлæт фæллойæ мæгуыртæн дæр фæхай кодтой. Иуахæмы, 1891 азы 25 апрелы, бастъыгътой кънйаз Метревелийы хæдзар æмæ дзы рахастой 667 сомы æхцайæ æмæ 1060 сомæн къухфыстытæ. Цалдæр хатты бастъыгътой, Дайраны комыл зынаргъ дзаумæттæ чи ласта, уыцы Императоры къарет. Тъатъейæн æрдз стыр хъару æмæ æнæкæрон ныфс радта, æмæ ма йæ разамонæджы миниуджытæй дæр фæхайджын кодта. Стæй, сæйрагдæр, мæгуыр адæмы тугцъиртæ æмæ æфхæрджыты кæй стъыгъта, уый йæ хуымæтæг адæмы æхсæн уарзон кодта, æмæ йæ ном дардыл айхъуыст Ирыстоны æмæ Гуырдзыстоны дæр. Абырджытæн хъæздгуыты фæллæйттæ ныссатар кæнын æнцонæй æфтыд сæ къухы, фæлæ сæ фæдыл та æнцон бафтæн нæ уыди. Иу бынаты бирæ нæ фæстиат кодтой, бонмæ-иу ацыдысты 50-100 километры бæрц. Хицауады уæлдай стырдæр тасдзинад уагътой, Тъатъе сæм цы фыстæджытæ æрвыста чиновниктæм алыхуызон æртхъирæнтимæ, уыдон. Фæлæ-иу сын дзуапп дæр уыд. Иу рæстæджы сæм кънйаз Шаликов бадодой кодта, æз уæ иууылдæр куыйты цагъд ныккæндзынæн, зæгъгæ. Уæд Тъатъе æмæ Сандро Ахалгоры пъырыстыфмæ арвыстой фыстæг: «Мах фехъуыстам, цыма нæ агурут, нæ фæдыл зилут, фæлæ ныл нæ хæст кæнут. Уæдæ, кæд ды сылгоймаджы кæрдæны нæ бабырыдтæ, уæд нæм рацу æртæсæдæ хъазахъхъаг салдатимæ, кæнæ чапаримæ, æмæ уæд бæрæг уыдзæн, кæмæ нæ цы лæгдзинад ис, уый. Куынæ нæ бафæлварай æмæ нæ курдиат куы нæ сæххæст кæнай, уæд дæм мах дæ хæдзармæ фæзындзыстæм æмæ дын ракæндзыстæм дæ бинойнаджы æмæ дæ чызджыты дæр. Æнхъæлмæ кæсæм. Душеты уезд, Ардисы хъæу. Джиоты Тъатъе æмæ Хуыбылты Сандро». Иу ахæм æнæбары мард фæци Григол Двалшивили, йæ хæдзармæ йын куы бабырстой, уæд. Кæрты хъахъхъæнæг кæй ныууагътой, уый, æвæццæгæн, йæхицæн фæтарст, æмæ æнæхæцæнгарз Григолы фехста. Уый сæ уазджытыл нымадта, тыхми æнхъæл сын нæ уыди, фæлæ, цы рауад, уый рауад. Абырджытæн кæд сæ хъуыддæгты бирæ æнтысти, кæд сæ фæндагыл ницы уыйас цæлхдуртæ уыди, уæддæр алцæмæн дæр вæййы кæрон. Нæ «хъайтартæ» сæхиуыл æгæр фервæссыдысты æмæ, сæ хъæбатырдзинад æвдисгæйæ, æхсæнады алы хъуыддагмæ дæр цыдысты, бæрæгбонмæ дæр, сæхи кънйазы арæзт скæнгæйæ. Сæ уæгъд рæстæг та фылдæр æрвыстой дуканиты. Куы-иу бацыдысты, уæд сæхи паддзæхты хуызæн æдасæй æнкъардтой. Кæй-иу дзы баййæфтой, уыдонæн се ‘ппæты бæсты дæр фыстой æхца, уыимæ иу аргъ нæ, фæлæ дыууæ, æртæ аргъы. Уый тыххæй сæм адæм дæр æмæ дуканиты кусджытæ дæр зæрдæхæларæй кастысты. Тъатъе æмæ йе ‘мбæлтты архайд æргом зынди æхсæнады царды, уæлдайдæр хъæздгуытæ æмæ хицауады уавæрыл. Æдасæй цæуын сæ бон кæй нал уыди, уымæ гæсгæ Тифлисы губернаторы бардзырдмæ гæсгæ оргæнты кусджытæ сæ куыст цæхгæр фæивтой, фæхъомысджындæр кодтой, æмæ 1891 азы 10 июны Тъатъейы абырджыты къорд ахст æрцыд, æмæ сын карз тæрхон скодтой: ауыгъд хъуамæ æрцæуой адæмы раз. Куыд ауыгъд æрцыд, уый, фæстæдæр Тъатъейæн йæхи ныхæстæм гæсгæ, радзырдта Джиоты Ахметка, Къостайыхъæуккаг, 100 азы фæцард. 1892 азы Гуры сæйраг фæзы æрæмбырд сты хицауад, хуымæтæг адæм. Уалынмæ æрбакодтой Тъатъейы ауындзæны бынмæ. Адæм схор-хор кодтой. Йæ риу – гом, къæхтæ – бæгъæввад. Йæ цæсгомыл тасдзинадæй ницы зыны. Иу тызмæг каст ма бакодта хицауады ‘рдæм, цыдæр бахъуыр-хъуыр кодта, фæлæ дзы ничи ницы бамбæрста. Йæ сæр разылдта хуымæтæг адæмы ‘рдæм, мидбыл сæм бахудт æмæ йæ сæр разыйы тылд бакодта, фæлæ йæ ничи бамбæрста, цæуыл разы у, уый, йæ мæлæтыл æви… Слæууыд бандоныл, йæ хъуырыл ын бæндæн æрбаппæрстой. Йæ бæрзæйы нуæрттæ базмæлын кодта, йæ нуæрттæ къахы фадхъулæй бæрзæйы онг сæлвæста æмæ, йæ ныфсджын цæстæнгас нæ фæивта, афтæмæй лæууы. Йæ бандон ын йæ къæхты бынæй куы асхуыстой, уæд уыцы уысм йæ къæхтæ фемраст кодта, нуæртты хъандзал æлвæст феуæгъд кодта æмæ… бæндæн æрыскъуыд. Тъатъейæн ацы хъуыддаджы дæр йæ хъул сах абадт: уæды закъоны домæнтæм гæсгæ, дыккаг хатт ауындзыны бар нал уыди, фæлæ цæрæнбонты хаст æрцыд Сыбырмæ, каторгæмæ. Уымы хабæрттæм рахизыны размæ уал иучысыл фæстæмæ фездæхæм. Гуры ахæстоны та радон хатт лæг амарыны тыххæй куы бадти, уæд та йыл цы цау æрцыди, уый тыххæй ма æнæ зæгъгæ нæй. 1889 азы 25 августы, фондз азы Гуры ахæстоны фæбадыны фæстæ, ссæрибар, фæлæ ахæстонмæ куы бахаудта, уæд дзы баййæфта иу украинаг. хосы цъынайы йас сохъуыр уæйыгау тыхджын лæгмары. Йæ хъаруйæ ныфсхаст уæвгæйæ, æнæхъæн ахæстоны ахст адæмы удхарæй мардта, æлдариуæг сыл кодта. Тъатъейы зæрдæмæ, кæй зæгъын æй хъæуы, уый нæ фæцыд. Дæхицæй лæмæгъдæры æфхæрай, дæлдзиныг æй кæнай, уый нæ уарзта æмæ нæ барста никæд. Бавдæлд, æмæ иу бон уыцы украинаг уæйыджы ахæстоны къæбицмæ басайдта. Хъæрмхуыпп кæм фыхти, уыцы аджы йæ нысхуыста æмæ дæ фыдгул дæр афтæ… Адæм дзы фервæзтысты. Тъатъейы Сыбыры каторгæйы хабæрттæ бирæ сты, фæлæ дзы адæмы рæгъмæ рахæссинаг дæн æрмæстдæр цалдæр. 1968 азы ист æрцыд документалон киноныв «Угрюм-река». Ам, куыд сбæрæг, афтæмæй кинойы сæйраг хъайтар уыдис Тъатъейы прототип. Тъатъе, Сыбыры уæвгæйæ, бахаудта геологты къордмæ, сæ сæргъы В. Шишков, зындгонд ахуыргонд æмæ фыссæг. Иузаман сæ геологты къордæн хъæды æнæ фæцæгъдгæ уæвæн нал уыдис, фæлæ сæ ирон лæппу аирвæзын кодта. Геологтæ ахæм тæссаг уавæры куы бахаудтой, уæд сыл æнæнхъæлæджы (æви сæрмагондæй?!) æрбамбæлдысты тунгус-цуанæттæ. Уыдон сын зæрдæ бавæрдтой дыккаг бон сæм фæстæмæ æрбаздæхынæй, хæринаг æмæ хæцæнгарзæй уæ сифтонг кæндзыстæм, зæгъгæ. Фæлæ сыл Тъатъе нæ баууæндыд, сæ фæстæ сусæгæй фæцыд æмæ сæ, цатыры æхсæвиуат куы æркодтой, уæд фæсæмбисæхсæв Тъатъе скуынæг кодта. Хойраг, хæцæнгарзæй сæм цы уыди, уыдон сæмбырд кодта, сæ куыйты дæр сын ракодта æмæ райсомæй æрцыд геологты базæмæ. Геологты хистæры баууæндын кодта, тунгустæ барвæндонæй кæй радтой æппæтдæр, ууыл. Ацы цыбыр ныв Шишков бахаста йæ романы иу сæргондмæ, уый фæстæ та кинонывы сценаримæ. Дыккаг хабар та уыд ноджы цымыдисагдæр. Тъатъе, хасты уæвгæйæ, 50-аздзыдæй бауарзта сыбираг хъæздыг къупецаджы 22-аздзыд чызг Каролинæйы. Чызджы фыд уый куы фехъуыста, уæд цæф арсы богътæ кодта, хъусын дæр æй нæ фæндыди «зæронд сиахсы» тыххæй. Сыбырмæ хаст лæгæн цæхгæр «нæ» загъта. Йæ суинаг кайыс ком куы нæ лæвæрдта, уæд Тъатъе бавдæлд, æмæ къупецы гоныл арт бандзæрста. Уæддæр та – нæй. Дыккагыл дæр бандзæрста. Æртыккаг гонмæ куы бавнæлдта, уæд къупецаг басаст æмæ сразы. Тъатъе æмæ Каролинæ сæ цард баиу кодтой. Мады Майрæм сын балæвар кодта дыууæ фырты – Васили æмæ Чермены. Сæ цард раст фæндагыл цыди, фæлæ Тъатъе фæстагмæ райгуырæн къона мысын байдыдта, хиуæтты, хæстæджыты. Йæ зæрдæ æхсайдта уарзон Ирыстонмæ, æмæ Октябры революцийы тымыгъ куы анхъæвзта, уæд схæццæ. Бæстæ – змæст. Уæдмæ йе ‘мбæстæгтæ хохæй ралыгъдысты Къостайыхъæумæ, æмæ Тъатъе дæр уым æрбынат кодта, хæдзар сарæзта, йæ зæронд æвæрæнтæй спайда кæнгæйæ. Йæ бинойнаг Каролинæ кусын райдыдта Къостайыхъæуы скъолайы уырыссаг æвзаджы ахуыргæнæгæй. Уыцы рæстæг ахуыргæнджытæ тынг стæм æмæ кадджын уыдысты. Джиоты-Еналдыты Надя-иу арæх æрымысыд, Каролинæ йыл ном кæй сæвæрдта – Надежда. Тъатъе йæ бинонтимæ Къостайыхъæуы кæй æрцард, уымæн ирд æвдисæн – уæды рæстæджы хъæусоветы сфысты чиныджы бинонты номхыгъд. Тъатъе колхозмæ дæр бацыд, фос дæр скодта, гыццылгай йæ къæхтыл слæууыд. Уæдмæ Фыдыбæстæйы хæст райдыдта, адæмы сабыр цард æрбайхæлд. Райгуырæн бæстæйы æцæг хъæбултæ атындзыдтой цыфыддæр знаджы ныхмæ, карз тохмæ, фæлæ та фæзынди бынхортæ, дезертиртæ. Бон пъадвалты, ныккæндты бадтысты, æхсæв та мæгуыр адæмы фос давтой. Тъатъейы хæдзар дæр сæ нæ ферох, йæ иунæг хъуг ын адавтой. Цъаммартæй иу мæстæймарæгау афарста Тъатъейы: «Цæй, куыд у, дæхицæй дын исчи куы дава, уæд?» Сæдæаздзыд Тъатъе дзуапп радта: «Æз давтон паддзахы къазнайæ, паддзахы чиновниктæй, хъæздгуытæй, сымах та, тæппуд тæрхъустæ, хуымæтæг, мæгуыр адæмæй. Ахæм мæгуыртæн æз хъæздгуыты фæллой уæрстон». Тъатъейæн йæхи мысинæгтæ дзæвгар сты. Йæ тæккæ хъаруйыл куы уыди, 19-20-аздзыдæй, уæд сæмбæлд Гуыркъуымты комы, Сахсаты, йе ‘мхæрæфырттæм. Куы йæ ауыдтой, уæд ыл тынг бацин кодтой, уæлдайдæр – хæдзары æфсин, цыма уæларвæй æрхауди. Кæдæй-уæдæй нæм не ‘мхæрæфырт сæмбæлди, кадджын уазæджы бынаты дæ, хорз фенинаг уазæг бæргæ дæ, фæлæ ныртæккæ нæ рæбыны нартхоры кæрдзын æмæ цыхтæй дарддæр ницы ис. Æрбадтысты, æхсæвæр бахордтой, фæныхæстæ, фæтаурæгътæ ма кодтой, стæй сæхи Бынатыхицауыл бафæдзæхстой æмæ бахуыссыдысты. Фæсæмбисæхсæв Тъатъе йæхи хъуыдыйы кæртмæ рахызт, кæсы, æмæ мæйрухсы зæлдаг тынтæм цыдæр ферттивæгау кодта. Хæстæгдæр бацыд хæдзары дæлбазырмæ æмæ… ног æргæвст стуры мард ауыгъдæй лæууы. Йæ мидбылты бахудт йæ фысымты мæрддзæстдзинадыл æмæ сонтæй йæ сæры фæмидæг къæйных хъуыды, йæ чъынды фысымтæ кæд иннæ хатт фæрæдаудæр уаиккой, зæгъгæ. Кусарты мард йе ‘уæхскыл баппæрста æмæ æфцæгыл, фæсфæд къахфæндæгтыл Регахы бамидæг, стуры мард уым фæуагъта, йæхæдæг фæстæмæ йæ фысымтæм æрфардæг. Райсомæй фысымтæ куы федтой, стуры мард йæ бынаты нал ис, уæд се ‘рдиаг, сæ хъæлæба райхъуыст. Йæ цæстытæ æууæрдгæ, йæхи нæ зонæг скæнгæйæ, сæ размæ рахызт сæ уазæг, дисгæнæгау афарста, цы æрцыди, исты уæ фесæфти, зæгъгæ. Фысымтæ фæуыргъуыйау сты, сæ сæртæ фæгуыбыр кодтой æмæ, хатыртæ кургæйæ, радзырдтой сæ кусæрттаджы хабар. Тъатъе мидбыл бахудт, дысон уæм нартхоры кæрдзынæй уæлдай куы ницы уыди, уæд ма уæ цавæр стуры мард фесæфт, зæгъгæ. Уæддæр сын фæтæригъæд кодта, æмæ сын загъта, цæмæй се стуры мард Регахы агурой. Гуырдзыстоны ма куы уыди, уæд иу цавæрдæр бæрæгбоны кадæн бæхты дугъ арæзт æрцыд. Иу кънйазы бæх дзы фыццаг бынат бацахста. Бæх та ахæм, æмæ афтид йæ уындæн дæр фæдаринаг уыд. Тъатъе ма йæ кой фехъуыста, ныр та йæ йæхи цæстæй уыны. Бæхтæ бирæ уарзта, уæлдайдæр ахæм саргъыбæх. Йæ уд дзы баззад. Йæ быны куыд кафы, адæм æм куыд хæлæг кæнынц, уæлдайдæр – хъæздгуытæ, уый æхсæвæй-бонæй йæ цæстытыл уайы, æмæ йæ цард æнæ уыцы бæх нал уыдта. Иубон йæхи кънйазы арæзт скодта æмæ араст уыцы дугъон бæхы хицауы хæдзармæ. Ме ‘мсæр уазæг мæм сæмбæлд, зæгъгæ, йæ фысым хорз суазæг кодта, йæ бæхæй дæр ын феппæлыд, куыд æм зилы, цы уавæрты йæ дары, иууылдæр ын сæ фенын кодта. Тъатъе бæстон фæкасти кæрты, скъæты уавæртæм, дуæртты æхгæнæнтæм, куыйты бынæттæм. Изæрмæ хæстæг фысымæн арфæ ракодта, иннæ хъæуы дæр ма мæ хъуыддæгтæ ис, зæгъгæ, йæхæдæг хъæдмæ фæзылди, уым бонасадæн фæкодта, цæмæй фæсæмбисæхсæв баздæха йæ фысымтæм. Фысы цармы цыдæр стæджы муртæ стыхта, фидар сæ барæхсæдта рæхсæнæй æмæ сæ сисы сæрты куыдзæн баппæрста. Цалынмæ куыдз уыцы царм ратон-батон кодта, уæдмæ йæхæдæг сисæн иннæ фæрсты багæпп кодта æмæ бæхдоны фæмидæг. Æрсæрфтытæ йæ кодта, иуцъус ын сысджы авæрдта æмæ бавнæлдта йæ куыстмæ. Чъылдымæрдæм цы дуар цыди, уый байгом кæнын къухы нæ бафтыд, æмæ уæд дуары бынты къахын байдыдта. Бæхы сбырста, йæ къæхтæ йын сбаста æмæ йæ дуары бынты раласта. Æвæдза, цас хъару, ныфс æмæ зонд хъæуы уымæн?! Иу гыццыл куы рауади, уæд сæфтджытæ нымæтæй стыхта, йæ фæд цæмæй ма рабæрæг уа, æмæ афардæг кодта хъуыстгонд дугъон бæхы. Тъатъейы цардвæндаг, куыд абырæг, рауад цымыдисаг æмæ сæйрагдæр, дæргъвæтин. Уæлдайдæр, æндæр абырджитимæ абаргæйæ, – сæ фылдæр уымæн йе ‘мбис дæр нæ фæцардысты. Тъатъе та каторгæйы бирæ хорз адæмтимæ фембæлд, стæй, абырæг уæвгæйæ дæр, мæгуыр лæджы хъыджы кæй никуы бацыд, уый йын Хуыцау æмæ йе ‘мдугон адæм дæр рæстæрдæм бамбæрстой, уый та йæ цард дæр æмæ миддуне дæр хорзæрдæм раивта. Мæнгæн нæ фæзæгъынц, адæмы фарн тыхджын у, зæгъгæ. Гъемæ, абырæг адæмы фарнæй хайджын фæци. Уый афтæ кæй у æцæгæйдæр, уымæн æвдисæн, – йæ удæгасæй йыл адæм сæхæдæг зарæг кæй скодтой. Стыр хъыгагæн, зарæджы ныхæстæ бæлвырд ничиуал хъуыды кæны, йæ мидис ма баззад æрмæст. Джиоты Хъазбегимæ сыл бакуыстам, æмæ цы дзы рантыст, уымæн та нæ кæсæг йæхæдæг тæрхонгæнæг фæуæд… Леуахийы дон ивылдæй бæлæстæ ласта, Æхцатæ худæй уарыны бындурыл райгуырд зарæг дæр. Тъатъе Гуырдзыйы паддзахы къазнайы æхцатæ радавта голджыты. Куы йæ бафиппайдтой, уæд æй хъазахъхъаг салдæттæ æмæ чапартæ расырдтой. Дзæвгар фæлыгъди, иу доны былмæ æрбахæццæ, фæлæ йæ фæдисонтæ æрбаййафынц, уый куы бамбæрста, уæд сæнчы хус хъæд фæлыг кодта, ныффу дзы кодта, æмæ хæтæл йæ дзыхы атъыста, æхцайы голлаг йæ дæлармы, йæ худ доны астæумæ фехста, йæхæдæг доны йæхи ауагъта. Сæнчы хæтæлы дыккаг кæрон доны сæр, æмæ афтæмæй улæфы. Хъазахъхъаг салдæттæ дæр доны былмæ æрбахæццæ сты, кæсынц, æмæ йæ худ доны сæр ленк кæны. Ленк кæнын нæ зыдта, æмæ, æвæццæгæн, фæдæлдон, зæгъгæ, сæ къухтæ ауыгътой, сæ бæхтæ фæзылдтой æмæ афардæг сты. Тъатъе ма иуцасдæр рæстæг афæстиат доны бын, схызт æмæ хæстæгдæр хъæумæ бафардæг. Йæ уæлæдарæс æмæ голладжы дзаг æхцатæ бахус кодта, йæ донласт худы бæсты йын чидæр йæ сæрыл йæхи худ æркодта. Йæ лæваргонд худ систа, æхцайæ йæ байдзаг кодта æмæ сæ худы хицауы хъæбысы æркодта. Афтæ худæй уаргæ рацыд æхца се ‘ппæтыл дæр. Æвæццæгæн, ацы цауы фæстæ райгуырд йæ зарæг дæр… Тъатейæн йе ‘нæниздзинад куы фæцудыдта, азтæ дæр ыл сæ уæз куы æруагътой, уæд та, Ахметкаимæ ныхас кæнгæйæ, лæгъстæгæнæгау дзырдта: «Джиотæ, аласут-ма мæ Гуырдзыстонмæ, æмæ ме ‘мбæхсæнтæ скъахон. Ис дзы сызгъæрин æмæ æвзистæй конд алыхуызон зынаргъ дзаумæттæ, уыцы æнаккаг хъæздгуытæй кæй байстон, уыдон, æвæццæгæн, дыууæ путæй къаддæр не сты. Уыцы бæлас мæ цæстыты раз лæууы абон дæр. Уæ тъымы-тъымайы фаг дæр уыдзысты!» Фæлæ, хъыгагæн, ничи сразы, никæй бафæндыд. Нæ зонын, йæ ныфс ничи бахаста æви йыл кæронмæ нæ баууæндыдысты, фæлæ дыууæ путы сыгъзæрин æмæ æвзист уал азы арф æфснайдæй лæууынц Гуырдзыстоны. Тъатъе бирæ фæцард, йæ 100 азы сæрты дæр ахызт. Фæстагмæ йæ къæхтæ йæ коммæ нал кастысты, Сыбыры уазал дæр дзы йе ‘вæрæн бахастаид. Йæ цардæй ахицæн 1942 азы зымæджы, йæ цардæмбал Каролинæ та – дыууæ азы фæстæ. Ныгæд сты Къостайыхъæуы уæлмæрдты…Джиоты Тъатъейы
ЗАРÆГ
Джиоты Тъатъе паддзахы æхцатæ голлæгтæй хаста.
Калачы арæнтæй паддзахвæндагмæ галуæрдон рахызти,
Тъатъе æхцайы голджытимæ
Чапар-фæдисонтæй доны бамбæхсти.
Хæрзгæнæг-абырæг, хъæздгуыты стигъгæйæ,
Никæуыл ауæрста,
Джиоты Тъатъе мæгуыр адæмæн
Паддзахы æхцатæ худæй куы уæрста.
О! Рухсаг æрбауай, мæгуырты ныфс, сидзæр Тъатъе!
ТМЕНАТЫ Дзерассæ
ЛАБÆЙАГ ХАБÆРТТÆ
Советон Цæдисы заман адæм сæрд улæфынмæ цыдысты хохмæ, денджызмæ, искуы-иутæ та – фæсарæнтæм. Max дæр иу нæ ных сарæзтам хохмæ – Дзынагъамæ, Цъæймæ, цыдыстæм Урсдонмæ дæр. Иу сæрд та сфæнд кодтам Уæллагкоммæ ацæуын. Уым уыд турбазæ æмæ пансионат. Max æрбынат кодтам турбазæйы. Нæ фарсмæ уыдысты дыууæ зæронд лæджы – Никколты Барис æмæ Елойты Хъазыбег. Хицан агъуысты цардысты устытæ. Сывæллæтты куы федтой, уæд, æвæццæгæн, сæхиуонты мондæгтæ уадзгæйæ, адонмæ се ‘ргом радтой, адджинæгтæй сæ хынцтой æмæ семæ хъазыдысты. Иннæрдыгæй та, – дыууæ зæронд лæджы – уыдон дæр фæсте нæ задысты сывæллæтты рæвдауынæй.
Нæлгоймæгтæй æфсæрмы кодтон, фæлæ-иу сылгоймæгтæм мæхи æввахс кодтон. Ножы сын сæ ныхæстæм куы æрыхъуыстон, уæд бамбæрстон, исты фольклорон æрмæг сæ кæй ис ныффыссæн. Мæ тетрад, мæ ручкæ – æдзухдæр мемæ. Уыдон-иу æддæмæ сæ бандæттæ райстой, сæ цырæгътæ-иу ахуыссын кодтой, къогъотæ сыл куыд нæ æмбырд кæной, æмæ-иу алы таурæгътæ, хабæрттæ кодтой.
Кæсын дарддæр Иууылдæр уыдысты Лабæйæ, кæрæдзи хорз зыдтой æмæ æмхуызонæй иумæ ссыдысты Ирыстонмæ, Урсдоны сæ ристæ иучысыл сисыны, се ‘нæниздзинад фæфидардæр кæныны охыл. Турбазæйы уыди алыхуызон суартæ: иу дзæбæх кæны цæстытæ, иннæ исы æндыснæг, æртыккаг уыдырны дзæбæх кæны, цыппæрæм ахсæн – изгард цы у, уый адæймаг ферох кæны, фæндзæм сыгъдæг кæны игæр æмæ а.д. Дæле пансионаты дæр уыд, цалдæр хуызы низтæ чи дзæбæх кæны, ахæм дæттæ, æмæ сылгоймæгтæ сæхи дзæбæх кæнынмæ ссыдысты сæ рагон Ирмæ. Фæлæ куыд базыдтон, афтæмæй хуымæтæг нæ уыдысты, буц, æнæмæт цард сæ иу дæр нæ фæкодта, сæ алкæцы дæр сæ гуыргъахъ фæндæгтыл ауад. Царды хабæрттæ дæсны чи зыдта, ахæмтæ уыдысты æмæ дзы цыдæртæ дæр раргом кодтой. Иуахæмы хуызисæг турбазæйы фæзынд, æмæ зæрдылдарынæн иумæ нæ хуыз систам. Разæй бадынц галиуырдыгæй рахизæрдæм: ЦæллатыПæли, Датиты Дуня æмæ Цуциты Нутæ, се ‘хсæн – Тотойты Феликсы сывæллæттæ Георги æмæ Аминæ. Лæууынц: Чехты Шурæ, Баскаты Зæирæ, Хъæрджынты Маня, Алхазты Заретæ, Цуциты Христинæ, Уырысты Полинæ æмæ æз. Диссаджы къам. Кæй сæ ныффыстон, уыцы хабæрттæ та – ноджы диссагдæр. Æмæ уыдонæй абон кæд æртæ сылгоймаджы йеддæмæ нал ис, уæддæр сæ хуызтæ, сæ ныхæстæ баззадысты. Се ‘ппæт не ‘рхæсдзынæн, фæлæ дзы иучысыл æнæ радзургæ нæй. Иуахæмы бадæм, æмæ нæ рæзты æрбацæйцыдысты уырыссаг чызг æмæ лæппу, кæрæдзиуыл ныххæцыдысты, афтæмæй. Устытæй чидæр йæхи нал баурæдта æмæ афтæ: «Цъæхæй рæгъæдтæ». – Цæмæн зæгъыс, уæртæ Дуня 13 æви 14-аздзыдæй куы смой кодта, – йæ ныхас баппæрста Христинæ. – Дуня, æццæй, уæд смой кодтай? – Афтæ рауад, – загъта Дуня. – Чидæр загъта, скъæфгæ, дам дæ акодта, – нæ фæлæууыд Шурæ. – Цы цымыдис стут? Цæгат Ирыстоны цардтæн мæ мад æмæ мæ фыдимæ, урсгвардионтæ сæ амардтой, æмæ иунæгæй аззадтæн. Райдианы нæ сыхæгтæм уыдтæн, стæй чидæр Хъæрæсемæ цыд æмæ мæ Лабæмæ дзыццамæ æрласта. Me ‘мгæрттæй бирæ бæрзонддæр уыдтæн, æмæ мæм лæппутæ кæсын байдыдтой. Иу фæсæхсæв тар фынæй кодтам дзыццаимæ, æмæ нæм чидæртæ бабырста. Талынджы бæстæ гыбар-гыбур сси. Дзыцца æрдиаг кæнынмæ февнæлдта. Мæныл чидæр цыдæр дзаума баппæрста, фелвæста мæ æмæ мæ ахаста. Æз хъæр кодтон, мæхи тылдтон. Бамбæрстон, бæхы рагъыл мæ кæй баппæрстой. Кæдæмдæр мæ бахастой, уым мæ райхæлдтой. Цавæрдæр сылгоймаг мæм бацыд, ахъæбыс мæ кодта: – Ма тарс. Алы чызгæн дæр искæд йæ амонд фæзыны. Дæуæн дæр Хъауырбег дæ амонд у. Хорз адæймаг у, ницæмæй дзы уыдзынæ фæсмонгонд. Æз æй не ‘мбæрстон, цытæ мын дзырдта, уый. Куыдтон, дзыццайы агуырдтон. Дзаумæттæ рахастой æмæ мыл сæ æрбакодтой, – айдагъ хæдоны куыд нæ уыдаин. Радтой мын цыдæр дынджыр дзабыртæ, æмæ та-иу мæ къæхтæй рахаудтой. Уæдмæ æрбабон. Мæ фысым ус æмæ чызг (куыд бамбæрстон, афтæмæй усы чызг уыд) мæ алфамбылай цъилтæ фестадысты… Афтæ мыл иу-дыууæ къуырийы аивгъуыдта. Дзæбæх цардыстæм. Чызг æмæ нын лæппу райгуырд, фæлæ нын нæ цард æнæрайы хæст фехæлдта. Акодтой йæ хæстмæ, æмæ нал сыздæхт. Мæ фыны йæ арæх уыдтон… – Æз фынтæй тæрсгæ кæнын, нæ уарзын фынтæ, – сдзырдта Цуциты Нутæ. Дуня йын йæ ныхас фескъуыдта: – Цæмæй сæ тæрсыс? Цæмæй, цы фын федтай, уый дæ ферох уа, уый тыххæй, дæ цæстытæ куы байгом кæнай, уæд рудзынгмæ фæкæс. – Уæвгæ ма афтæ дæр кæнынц: æнæсдзургæйæ сыст, рацу, caу дойнаг дурыл ныттутæ кæн æмæ зæгъ, мæ фыдфынтæ дæу, – сдзырдта Маня. – Æз уыдæттæй ницы зыдтон æмæ ныр дæр нæ зонын, – дзырдта Нута. – Иуæхсæв фын федтон, цыма Хъубаны дон раивылд æмæ мын мæ чындзы аласта. Райхъал дæн æмæ сагъæс кæнын райдыдтон, афтæ æмæ мæ зæрдæ срыст. Хостæ дæр банызтон, мæхи æрсабыртæ кодтон. Фын æмæ фын. Рæстæг рацыд, æцæг Хъубаны дон раивылд. Тынг ивылд уыд, кæйдæр фос, дзаумæттæ аласта. Мæнæн мæ фын мæ зæрдыл нал æрлæууыд. Иуахæмы бæстæ фæдис ссис: кæйдæр дон аскъæфта æмæ фæласы. Мæ чызг нæхимæ æрбацæйцыд, Хъубаны доны сæрты цы хид уыд, ууыл. Дон бæлас æрцæйласта. Мæ чызгæн бæласы къалиу йæ фæдджи рацахста. Уый нæ фæцарæхст йæхи феуæгъд кæнынмæ æмæ ивылд доны смидæг. Дон æй аскъæфта. Чи йæ ауыдта, уыдон ныффæдис кодтой, архайдтой йæ ферзæзын кæныныл, фæлæ ницы. Кæмдæр æй дард малы пыхсыты бын ссардтой. Афтæ мæ фын мæ чындзы бæсты мæ чызгмæ рацыд, – дзырдта зыр-зыргæнгæ хъæлæсæй Нутæ. – Цæй, уымæн, мæгуырæг, йæ адзал афтæ уыд, æмæ дын æй фыны фехъусын кодтой, – сдзырдта Заретæ. Уалынджы æртæ сылгоймаджы æрбацыд: – Уе зæр хорз, фарн уæ бадты! Христинæ ам ис? – Ам ис, ам, – сдзырдта сæм Христинæ. – Мидæмæ рахизут. Христинæ йæ уатмæ фæраст, сылгоймæгтæ йæ фæстæ бацыдысты. Иннæ сылгоймæгтæ дарддæр сæ ныхас кодтой: – Æмæ уын уый зæгъын, – дзырдта Заретæ. – Хорз æй зонут, иухатт амардтæн, уый, ома, «клиническая смерть» кæй хонынц, уый ахæсты бахаудтæн. Уыцы бæсты иуцасдæр фæдæн. Цалынмæ уым уыдтæн, диссæгтæ дзы федтон. Цæвиттон, уымы хицæуттæ (æви дзы чи уыдысты, уый нæ зонын, хуымæтæг адæмы хуызæн уыдысты), æз уым куы «фегуырдтæн», уæд мæ разы «февзæрдысты», æркæстытæ мæм кодтой æмæ афтæ бакодтой: «Ай ардæм цæмæ æрцыд, йæ афон нæу». Уалынджы нæ сыхаг чызг æрбацыд, æмæ иууылдæр уымæ азылдысты, загъд кæнын æм райдыдтой: – Кæдæй дæм æнхъæлмæ кæсæм, кæм уыдтæ нырмæ? Нæ сыхаг йæхи рæстытæ кодта: – Мæхи-иу сцæттæ кодтон, æмæ та-иу исчи æрбацыд, æмæ мын-иу гæнæн нал фæци. Æппынфæстаг скъæтмæ ацыдтæн æмæ мын уым бантыст. Æз ын йæ ныхас нæ бамбæрстон. Уыцы адæм та мæнмæ фездæхтысты æмæ хъæддыхæй сдзырдтой: – Арвитут æй фæстæмæ, йæ афон нæу. Цы уыд, куыд уыд, æз мæхимæ æрцыдтæн, ома, райгас дæн. Æмæ дын, мæ разы чи уыд мæхиуонтæй, уыдоны куы афæрсин нæ сыхæгты чызгæй, «уым» кæй федтон, уымæй. – Йæхи æрцауыгъта, йæ ныййарæг йæ быныл баззайа. Знон æй бавæрдтой. Уый хабар куыд базыдтай? – Диссаг, æз æй федтон «уыцы бæсты». Загъд æм кодтой, йæ æмгъуыды, кæй не ‘рцыд, уый тыххæй. – Мæгуыр йæ бон, цы бæллæхы бахауд, цымæ? Алкæуыл дæр Хуыцау цыдæр уаргъ, хæс æвæры, æмæ, æвæццæгæн, хæсджын уыд. Бафыста йæ… Нал хъуыды кæнут, Таугазты лæппу дæр хæрз æрыгонæй йæхи куы æрцауыгъта, – дзырдта Зæирæ. Исты æнкъард хабæрттыл-иу куы ахæцыдысты, уæд-иу Дуня уайтагъд ныхас йæхимæ айста æмæ-иу æй æндæрырдæм фæзылдта, ома, зæрдæхалæн ныхасы бæсты-иу хъæлдзæг цау радзырдта. Уæвгæ, йæхæдæг бирæ зынтæ федта, æмæ йæ нæ фæндыд, иннæтæ дæр исты рыст хабæрттæ кæной. Уымæ гæсгæ-иу исты худæджы цау радзырдта. Æмæ та ныр дæр фæцырд: – Гъемæ дын Черкесскмæ цыдтæн. Бирæгъты Дакко дæр уырдæм цыд. Автобус куы ‘рбахæццæ, уæд иууылдæр бакалдысты. Дакко кæйдæр фарсмæ æрбадт, æз чысыл фæстæдæр лæуд фæдæн. Мæ иуæрдыгæй уыд æрыгон чызг, иннæрдыгæй – цавæрдæр даргъ лæг, йæ сæрæй раст автобусы царыл æндзæвыд. Автобус афтæ байдзаг, æмæ мæнæ раст цыма кæсæгтæ уыдыстæм боцкъайы, фезмæлæн дæр нæ уыд. Уалынджы араст стæм. Кондуктор йæ цъæхснаг хъæлæсæй æгас автобусыл ныззыланг кодта: – Билеттæн æхца радæттут! Передайте все за проезд! Æз рагацау сцæттæ кодтон фæндаджы хардз æмæ сæ мæ пиджакы дзыппы сæвæрдтон. Ныр дын мæ къух мæ дзыппы ауагътон, сисон сæ, зæгъгæ, æмæ мæ дзыппы къухмæрзæн йеддæмæ – ницы. Мæ сыхаг даргъ лæг мæм уæлейæ бынмæ цыдæр æнæхуыр тызмæгæй каст. Æз ме ‘ннæ дзыпп тыххæй ссардтон, басгæрстон æй, æмæ уым дæр – ницы. Ногæй та тыхтæй-амæлттæй рахиз дзыппы мæ къух ауагътон æмæ агурын, уæдæ, зæгъын, кæд мæ дзыпп хуынкъ фæци æмæ ме ‘хца уырдыгæй ахаудтой. Къуымты сгарын. Мæ разы уыцы лæг бынтон йæхи ныхъхъуынджынтæ кодта, стæй мыл уыцыиу хъæр фæкодта: – Мæнæ ус, дæ къух мæ дзыппæй слас, æмæ мæм ма ‘внал! Æвиппайды уыцы ныхæстæм адæм мæнырдæм разылдысты. Æз сырх сгæллады хуызæн фæдæн: – Æз ме ‘хца агурын, – сфæрæзтон æрæджиау. – Æмæ де ‘хца мæ дзыппы æвæрд сты? – сбустæ кодта лæг. Мæ къух мæ пиджакыл нындæгътон, мæ дзыпп ссардтон. Ме ‘хца уым уыдысты, систон æмæ сæ алæвæрдтон. Иууылдæр худын райдыдтой. – Ай-гъай, кæйдæр зæронд ус ын йæ буар иуæрдæм, иннæрдæм расæрф-басæрф кæна, уый йæ зæрдæмæ нæ фæцыд, – сдзырдта Заретæ. Иууылдæр худтысты æмæ цыдæр хъæлдзæг ныхæстæм рахызтысты, стæй Поли, Нутæ æмæ Дуня «хæрзæхсæв» загътой æмæ сæ агъуыстмæ бацыдысты. Заретæ æмæ Маня Христинæимæ иу уаты цардысты, æмæ уыдон та уырдæм бахызтысты. Уалынджы администратор Гæздынон фæзынд: – Кæм дæ, кæм? Дæ фырт дæм ссыд æмæ дæ агуры. Дæ чемодан дæр дын машинæйы сæвæрдта, ды та ма ам бадыс, – дзырдта Христинæйы уазджытæй иумæ. –Æз æнхъæлдтон, абон мæм нал ссæудзæн. Мæнæ ма мын Христинæ дæр загъта, ныртæккæ, дам, фæндагыл уыдзынæ. Зæирæ, Полинæ æмæ Шурæ дæр уыдонмæ бацыдысты. Гæздынон уазджыты ракодта, æмæ ацыдысты. Стъолыл уыд хъæдуртæ, Христинæ сæ æртымбыл кодта, мæнмæ æрбакаст æмæ сдзырдта: – Дæуæн æркæсон æмæ афæрсон? Æз æй нæ бамбæрстон, фæлæ йæ фæрсгæ дæр ницæмæй бакодтон, æрмæст ын йæ къухтæм кастæн æмæ йæм хъуыстон. Хъуыстой йæм, нæ разы чи уыд, уыдон дæр. Христинæ хъæдуртæ æртæ къордыл фæдих кодта, стæй уыдонæй иувæрстæ кодта. Цымыдисæй кастæн, уымæн æмæ фыццаг хатт федтон хъæдурæй фæрсæг. – Мæнæ уæм тагъд тынг бирæ адæм уыдзæн, зиан уæм. Уæ зæронд лæг мæлдзæн. Мæ зæрдæ бамæгуыр уыцы ныхæстæм. Зыдтон, мæ хицау тынг рынчын у, фæлæ афтæ хæстæг кæй у йæ кæрон… Хъуыстон йе ‘ннæ ныхæстæм дæр, фæлæ сæ мæ зæрдыл нæ бадардтон нæ зæронд лæджы мæтæй. Куы мын фæцис фарст, уæд мæ цымыдиcдзинaд нæ баурæдтон, æмæ йæ бафарстон, ацы хъуыддаг куыд райдыдта, уымæй. Гыццыл чызг уыдтæн, 8-9 азы мыл цыд. Мæ фыдыхо дæр фæрсæг уыд æмæ нæм чидæр æрбацыд. Уый йæ æрбадын кодта æмæ æддæмæ цæмæдæр ауад, æз та бадтæн уазæджы раз. Æнæнхьæлæджы йын хъæдуртæ ракалдтон æмæ йын цыдæртæ дæр радзырдтон, мæ фыдыхо куыд кодта, афтæ. Уæдмæ уый æрбацыди. – Ауай ардыгæй, ма мæ хъыгдар, – сдзырдта мæ фыдыхо æмæ мæ федде кодта. Стæй уæд уыцы сылгоймагæн йæхæдæг хъæдуртæ стъолыл æркалдта æмæ, цы уыдта, уыдон ын радзырдта. – Диссаг, дæ гыццыл чызг дæр мын сæ æркалдта æмæ мын, ды цытæ радзырдтай, уыдон загъта! – дисгæнгæ дзырдта сылгоймаг. Афтæ рабæрæг, мæнæн дæр уыцы хъуыддаг лæвæрд кæй у, æмæ уæдæй абонмæ фæрсын, адæм мæм цæуынц, æмæ сын сæ цымыдис хъуыддаг дзурын. Уыцы æхсæв æнафонмæ нæ бафынæй дæн: иуæй фыццаг хатт федтон фæрсæг, иннæмæй та мæ мæ хицауы хабар мæты баппæрста. Æппынæрæджиау ныффынæй дæн. Аходæнмæ мæ сывæллæттæ райхъал кодтой. Мæ зæрдыл та Христинæ æрбалæууыд, йæ ныхæстæ мæ хъустыл уадысты. Уæвгæ, ацы лабæйаг устытæ ирон царды энциклопеди сты. Цас ног цыдæртæ сæ базыдтон: уæд, – ирон хæринæгтæ сæ чи куыд кæны, уæд – адæмон хостæ иуæй-иу низтæн, уæд, – æгъдæуттæ куыд кæнынц æмæ бирæ, бирæ æндæр хабæрттæ. Раиртæстон, сæ ныхас дæр кæй фæивта, кæд иронау дзырдтой, уæддæр сæм уыд, абон цæгаты ирæттæ кæмæй нал пайда кæнынц, ахæм дзырдтæ. Бафтыд се ‘взаджы сæ сыхаг хъæрæсейаг æмæ черкесæгты дзырдтæй. Сæ хъуыдыйæдты арæзт дæр у чысыл æндæрхуызон. Фæлæ æппæт уыдæттæн ис бамбарæн, уымæн æмæ 150 азы размæ фæцыдысты сæ фыдæлтæ Цæгат Ирыстонæй Хъæрæсемæ хуыздæр цард агурæг. Хетæгкаты Леуан, Гуытъиаты Мысырби, Бирæгъты Дауыт, Беджызаты Темыр ацыдысты цæрæн бынат æвзарæг. Райдианы уæрдæттыл ныццæуджытæ сæ хъæу рахуыдтой поселок «Шоанинский», цы хъæдрæбын æрбынат кодтой (Шоанæ – Монахты къæдзæх), уымæ гæсгæ. Уыцы къæдзæхыл ма ис рагон алайнаг дзуары бæстыхай. Уæвгæ та зæххытæ сты Лабæйы донбыл, æмæ ирон адæм хъæу сxуыдтой Лабæ. Адæм бавдæлдысты æмæ, чи кæцæй уыд, уымæ гæсгæ сыхтыл нæмттæ сæвæрдтой: Мызуры сых, Уæлладжыры сых, Зруджы сых, Туалты сых, Ксурты сых, Æрыдоны сых æмæ а.д. Лабæ сси уарзон бынат Къостайæн дæр. Уым ныгæд сты йæ фыд Леуан æмæ йæ хо Уæлгъа. 1961 азы Лабæйы бæстастæу Къостайæн сæвæрдтой цыртдзæвæн. Йæ автор у скульптор Дзантиаты Умар. Лабæйæгтæ сæрыстыр сты Дзасохты Гигойæ – зынгонд, фæлтæрдджын ахуыргæнæг, публицист æмæ революционерæй; Хъайтмазты Аслæмырзæйæ – æхсæнадон кусæг, поэт, ахуыргæнæг; Хуырымты Иорамæй – ахуыргæнæг, бæстæзонæг; Исахъты Готтайæ, Сохиты Дрисæй, Алхазты Знауырæй… Нæ pox кæнынц адæм зындгонд хирург Баскаты Петры æмæ æндæрты. Лабæйы цардысты Георгийы дзуары кавалертæ Баскаты Хатох, Таугазты Аслæмырзæ, Барахъты Гæвдын. Сæ хорзæхтæ уыдон райстой фыццаг дунеон хæсты. Уæдæ Фыдыбæстæйы Стыр хæстмæ дæр ардыгæй 800 адæймаджы ацыд, 389 дзы фæстæмæ нал раздæхт. Сæ фæндзгай фырттæй баафтид сты æртæ хæдзары – Тотитæ, Цъæхилтæ æмæ Цуцитæ. Æртыгай сагсур лæппутæ фæхъуыд 14 бинонтæй, фæйнæ дыууæйы та – 54 бинонтæй. Советон Цæдисы хъæбатыры номæй хорзæхджынгонд æрцыдысты Бутаты Георги, Калоты Алыксандр æмæ Козаты Алыксандр. Хъæуы цæрджыты уынаффæмæ гæсгæ, хæстæй чи нал сыздæхт, уыдонæн конд æрцыд цыртдзæвæн Черкесскмæ фæндагыл стыр фæзы, æмæ, мæ хæлæрттæй кæй кой ракодтон, уыдонæн дæр ацы бынат табуйаг уыд…
ДЖЫККАЙТЫ Шамил
АЛÆМÆТЫ ДЗАУМАТÆ ÆМÆ СÆ МИФОН ÆУУÆЛТÆ
КАРД – ÆХСАР ÆМÆ НАМЫСЫ ХОТЫХ
Кард æнусты дæргъы уыди сæйраг хотых. Уыди кад, æхсар æмæ сæрибары символ. Царды, историйы æмæ эпикон поэзийы кард геройы æмрæнхъ у сæйраг архайæг, уæлахизы фæрæз æмæ кадгæнæг, уыимæ арæх вæййы цардæгас. Кард у алæмæт, ныфсы хос æмæ лæджы фидауц.
Кард, йæ фæзынд æмæ йæ ахадындзинад сты историйы иу хай, уыцы хайæн нæй иуварс æрæвæрæн, нæй йын бамынæг кæнæн. Карды истори зынгæ бынат ахсы адæмы культурæйы, цивилизацийы рæзты. Кард цæмæй сæнтыстаид, уымæн хъуыдис историон æмæ куыстадон уавæртæ: æрзæт къахын, куырды куыст æмæ зæрингуырды дæсныйад. Хæцæнгæрзтæ уыдысты кады дзауматæ, адæм сæ уыдтой магион тых, нымадтой сæ уаз æмæ табуйаг хорзæхтыл æмæ сæ арæзтой рæсугъд æмæ фидар, аив сæ кодтой уæздан згъæртæй æмæ нывæфтыдтæй. Хъобайнаг культурæйы хæстон фæрæттæ, алайнаг æхсаргæрдтæ æмæ ног заманы хъаматæ сты аивадон хæзнатæ. Кард сси мифтæ æмæ фольклоры æгъуыстаг фæлгонц, поэзийы æнусон темæ, æппынфæстаг сси хæстон дарæсы сæйраг æвдисæн, фидауцы нысан. Иугæр кард кадгæнæг æмæ фидауцдæттæг у, уæд ын ис этикон æмæ эстетикон ахадындзинад. Уымæ гæсгæ карды хабар у, æркæсын чи домы æмæ иртасын кæй хъæуы, ахæм хъуыддаг.
Карды цард ныффыссынæн хъæуы стыр трактаттæ. Сæрмагонд куысты автор Ричард Бартон зæгъы: «История человечества – это история меча»1. Уый æгæр æппæлд æмæ стыр ныхас у, фæлæ карды хабар ахъаззаг историон цау кæй у, уый гуырысхойаг нæу.
Кæсын дарддæр Рагон адæм сæ дунеуынынад æвдыстой мифты. Адæмтæ рацыдысты дæргъвæтин историон фæндагыл. Фыццаг лæг уыд æвæрæз, царди, æрдз ын цы лæвæрдта, уымæй: дыргъ æмæ зайæгойтæй. Мингай азты фæстæ хæцын базыдта дур æмæ хъилæй. Ацы историон фæзынд бæлвырд æвдисы мифон таурæгъ «Æвыдывыдоны рæстæг». Адæм нæ зонынц хæцын, нæй сæм хæцæнгарз æмæ кæфхъуындарæн фидынц чызг-хъалон. Уæд сæм фæзынд сæ фарны Уастырджи æмæ сын бацамыдта «дур æхсын, хъилæй цæвын æмæ, згъорын куыд хъæуы, уый» (ИТ, 40 ф.). Ам Уастырджи у культурон герой – хотыхдæттæг æмæ хæстамонæг. Нарты кадджыты архаикон вариантты дæр геройты фыццаг фæлтæр Сæуæссæ æмæ йæ фырттæ уæйгуыты ныхмæ титантау арæхдæр хæцынц дур æмæ дзæккорæй (мæцъисæй). Фæстагмæ адæм базыдтой æрзæт æмæ згъæры куыст. Фæзындысты хотыхтæ æрхуы æмæ бронзæйæ. Фæлæ адæмы царды революцион æнтыст уыди æфсæйнаджы фæзынд. Æфсæн кард кæй къухы бафтыд, уый уыди уæлахиздзау, карды урс цæхæр арвæрттывдау тас æфтыдта знæгтыл, йæ тæссæй фыдгул хауди йæ зонгуытыл, кардджын æм касти хуыцауы æмсæр æмæ йын куывта йæ сæрæй. Франко Кардини фыссы, зæгъгæ, «скифтæ иттæг хорз базыдтой дыууæ сæйраг дæсныйады: бæхыл бадын æмæ згъæры куыст кæнын»2. Уый скифты дуне хоны «сæрыстыр барджыты бæстæ», уыдоны фæрцы геттæ, дактæ æмæ готтæ базыдтой бæх дарын æмæ æфсæн хæцæнгарз. Æфсæн кард сси уæлахизхæссæг. Уымæ гæсгæ сси æппæты зынаргъдæр хæзна, йæ хъомысы уыдтой магион тых æмæ сакралон мидис. Кард скифтæн сси канд табуйаг дзаума нæ, фæлæ æппæты цытджындæр хуыцау. Геродоты куыстæй историк хатдзæг кæны: «Арей почитался в виде короткого меча – акинака. Позднейшие писатели считали это название именем бога. Но это скорее был фетиш, олицетворявший бога войны…»3. Уый уыди Кард-хуыцау. Ахæм цæстæй кастысты кардмæ Нарт æмæ Европæйы эпосты геройтæ дæр. Ахуыргонд фыссы, зæгъгæ, «уыдоны фæринктæ æмæ хæстон бæхтæ сты æцæг хæзнатæ, лæвæрд сын цæуы адæймаджы æууæлтæ, Роланды кард Дюрандаль кæнæ Даниаг Ожьейы хæстон бæх Бьерефорты хуызæн»4. 1.Кард – хуыцæутты лæвар. Кард царды реалон уавæрты æцæгæй куыд фæзынд, уыцы стыр цау сæдæ азты фæстæ ферох адæмæй. Фæлæ адæммæ диссаг каст йæ равзæрд, æмæ йын дзуапп раттын сæ бон уыд æрмæст мифологон фæрæзтæй. Афтæмæй кард сси мифон хæзна, таурæгъон фæлгонц. Мифтæм гæсгæ кард зæххон геройтæн у хуыцæутты лæвар. Зæгъæм, бердзенты стырдæр герой Гераклæн «кард балæвар кодта Гермес, фат æмæ æрдын – Аполлон, сызгъæрин згъæр (панцирь) ын скодта Гефест, Афинæ та йын йæхи къухæй сбыдта (бауæфта) дарæс»5. Нæ рагфыдæлты таурæгътæй махмæ иу къорд æрхæццæ Геродоты фæрцы. Куырыхон историк фыссы: скифты зæххыл фыццаг цæрæг уыдис Таргитай, уымæн уыдис æртæ фырты: Липоксай, Арпоксай æмæ Колаксай. Уыдонæн арвæй æрхауд æртæ сызгъæрин дзаумайы: гутон æд æфсондз, дзæгот (секира) æмæ кæхц (къус). Хистæр æфсымæртæ сæм радæй цыдысты, фæлæ-иу уыцы дзауматæ арт суагътой. Кæстæр æфсымæр сæм куы бацыд, уæд нал ссыгъдысты, æмæ сæ рахаста. Уыйадыл хистæр æфсымæртæ Колаксайæн радтой паддзахы бартæ (IV,5). Ацы мифмæ гæсгæ, хæцæнгарз, кусæнгарз æмæ кувæнгарз (кæхц) адæмæн сты хуыцауы лæвар, арвы раттинаг. Таурæгъон фæтк алы зынаргъ дзаума хоны сызгъæрин, – кад æмæ цыты нысанæн. Дзæгот у фæтæнком хæстон фæрæт, цæвæн æмæ лыггæнæн хотых. Мифон таурæгъ сæвзæрд, æвæццæгæн, кард куы нæма фæзынд, уыцы рæстæджы, Геродоты заманы (н.э. агъоммæ V æнус) скифты сæйраг хотых уыд кард, æмбисондæн баззад сæ цыбыр цирыхъ акинак. Нырыккон фыссæг И. Коломийцев фыссы, зæгъгæ, «уæддæр сын æппæты уарзондæр хотых уыди æрдын»6. Бынтон афтæ нæу. Скифты дзаумæттыл фылдæр ис кардджын хæстонты нывтæ, сæ уæлмæрдты дæр арæхдæр разыны æрдын кæнæ дзæгот нæ, фæлæ кард. Скифтæн кард уыди хуыцау, æмæ йын иннæ хуыцæуттæй кодтой фылдæр кад, уыдонæй хъауджыдæр уымæн алы облæсты дæр уыди кувæндон. Пыхсы рæдзагъды сæр «сагъд вæййы рагон æфсæн кард (цирыхъ, меч.) Уый у Аресы (Арейы) кумир. Гъе уыцы кардæн æрвылаз нывондæн хæссынц бæхтæ æмæ стуртæ… Алы сæдæ уацайрагæй дæр нывондæн амæттаг кæнынц иу адæймаг» (Геродот, IV, 62). Хъыгагæн, Геродот нæ зæгъы Аресы скифаг ном, – уый нæ æхсызгон хъæуы! Уæдæ хæсты хуыцауы скифтæ уынынц карды хуызы, Аресы кумир у скифты Кард-хуыцау. Ацы æгъдауæн уыди фидар традици. Дарддæр æй хастой алантæ. Цæрæццаг æй кодтой хæстон царды уаг, æфсæддон демократийы уавæртæ, адæмы хигъæдон æууæлтæ. Ромаг историк Аммиан Марцеллин аланты хоны хæрзконд, рæсугъд, бурдзалыг адæм, уыдонæн ис уæздан равзæрд, нæ зонынц цагъарад, сты арæхстджын барджытæ æмæ æрдхæрæны хæстонтæ, хæст æмæ тæссаг уавæртæ цин кæмæн хæссынц, ахæм хъайтар адæм. «Нæй уыдонмæ кувæн галуантæ (храмы, святилища), нæ сæм фендзынæ хъæмпсæр мусонг дæр, фæлæ варварты æгъдаумæ гæсгæ зæххы ныссадзынц кард æмæ йын табу кæнынц Марсау, уый сын у, цæугæ цард цы бæстæты кæнынц, уыдоны бардуаг» (Деяния, 24). Фольклорон уацмысæн (мифæн, таурæгъæн) канон нæй, ис ын варианттæ. Скифтæн арвæй цы хотых æрхауд, уый Геродот хоны Дзæгот (фæрæт), Квинт Курций та – дывæр хæцæнгарз: арц æмæ æрдын. Уый йæ уацмысы æрхаста цымыдисаг хабар. Скифтæ фæдзæхсынц Александр Македонскийы, цæмæй сæм ма ’рбабырса, уый тыххæй: «Зон, мах райстам [арвæй] лæвæрттæ: галты цæд, гутон, арц, фат, къус. Уыдонæй пайда кæнæм нæ хæлæрттимæ, архайæм знæгты ныхмæ. Нæ хæлæрттæн дæттæм, галты куыстæй цы фæллой исæм, уый, уыдонимæ сæны къусæй кувæм хуыцæуттæм; знæгты мах цæгъдæм дардмæ фатæй, хæстæгмæ – арцæй»7. Мифты æппæт сюжеттæй æмæ историон уацтæй зыны скифты æхсар, сæ ныфс æмæ сæ намыс. Скифтæ ард хордтой æмæ карз сомы кодтой кардæй. Скиф Тохсары фырт зæгъы: «Ард дын хæрын Дымгæ æмæ Кардæй…» (Лукиан. Токсарид, 38). Лукианмæ гæсгæ, скифтæн Дымгæ æмæ кард уыдысты хуыцæуттæ. Цымыдисаг у, скифтæ æфсымæрад цы хуызы кодтой, уыцы æгъдау. Дыууæ лæджы æрдхорд кæнынц, уæд сæ æнгуылдзтæ кæрддзæф фæкæнынц, туг æртадзынц къусмæ, стулынц дзы сæ кæрдты фындзтæ, стæй кæрæдзийыл хæцгæйæ, саходынц тугæй, «уый фæстæ нæй, æрдхæрдты кæрæдзийæ чи ахицæн кæна, ахæм тых» (Лукиан, Токсарид, 37). Скифаг æгъдау зыны Нарты эпосы дæр: æнæнтау чызг-æфсад «цыргъаджы комæй туг-ард бахордтой» (Нартæ. – Цхинвал, 1975, 33 ф.). Ацы факттæ æвдисынц, кард хæстон хуыцауы зæххон уæвынад кæй уыди, уый. 2. Кард – Нарты хотых. Нарты кадджытæ геройæн куыд кад кæнынц, афтæ аргъ æмæ кад кæнынц кардæн дæр. Бирæ сюжетты æмæ эпизодты кард вæййы сæйраг архайæг, уымæй рæзынц геройы цард æмæ хъысмæт. Дзырдтæ кард æмæ цирыхъ (эросы) вæййынц синонимтæ, æвдисынц иу æмбарынад. Цирыхъы хуыз у фæринк дæр. Абайты Васо æмбарын кæны: «Кард – нож, сабля, (в эпосе) меч; хсаргард– шашка (ИЭСОЯ, I, 571); цирхъ, цирыхъ, цилхъ / церхъ – меч (в нартовском эпосе) (I, 313). Ацы æмбарынад арвæй бæрæгдæр у, фæлæ йыл профессор Æлборты Барысби ныффыста сæрмагонд уац «Цирыхъ» осетинских нартских сказаний»8. Барысби хæццæ кæны дзырдтæ цирыхъ, цылыхъ æмæ цырыхъ, уымæ гæсгæ нывæнды йæ фантазитæ дзырды равзæрды тыххæй. Скифты мифон таурæгътæ адæмы зæрдæ æмæ хъуыдæджы афтæ арф уидæгтæ ауагътой, æмæ сыл нæ цæуы рæстæджы бар, æрхæццæ нæм сты дыууын фондз æнусы сæрты, æрхаста сæ Нарты эпос. Уыцы дæргъвæтин рæстæджы мифты, бæгуыдæр, фæзынд ивддзинæдтæ, фæлæ дырысæй баззад сæ апп, сæ мидис. Эпосы дæр геройтæн хотыхтæ лæвар кæнынц хуыцæуттæ. Сослан рацыди сгуыхт лæг. Йæ номыл Нартæ кæнынц кады куывд, уырдæм хуынд сты уæларвон зæдтæ æмæ дауджытæ дæр. Нæртон лæджы æхсар уыди бæх æмæ кардæй. Фынгыл Фæндагсар Уастырджи гаджидау рауадзы Сосланы кадæн æмæ йын лæвар кæны йæ номдзыд æфсургъ. Гаджидауимæ Куырдалæгон зæгъы: «Мæ фæринк кард лæвар кæнын æз Нарты Сосланæн. Мæхицæн æй скодтон, æндæр ахæм кард никæмæ ис» (НК, II, 27). Алæмæты кард иунæг вæййы! Æндæр сюжет хæссы мидисджын ном – «Хуыцауы лæвæрттæ Нартæн» (НК, II, 28). Ам Хуыцау Нарты разагъды лæгтæн се сгуыхтытæм гæсгæ дæтты фондз лæвары: саргъы бæх, къандзæг уарт, хæстон згъæр, æндон фæринк кард, сызгъæрин уадындз. Кард, кæй зæгъын æй хъæуы, æрхауд Батрадзмæ. Хуыцæуттæ хотыхтæ лæвар кæнынц æндæр геройтæн дæр. Айсанайæн Уацилла радта болат кард, кад æмæ æхсары хæцæнгарз бардуæгтæй æрхауди Уырызмæджы фырт Æмзормæ дæр (НК, V). Алы хотых дæр ахъаззаг у хæсты. Бæрæг нæу уарты эпитеты нысаниуæг. Фæлæ кардæн уарт æдзухдæр уыдис цæдисон æмбал. Ромы таурæгътæм гæсгæ, уарт «æрхаудис арвæй паддзах Нума Помпилийы рæстæджы»9. Нæртон кадæджы дæр уарт у Арвы лæвар, Хуыцауы хæрзиуæг. Ирон эпос рæзыд мифты бындурыл. Мифтæ уыдысты дзæвгар æмæ алыхуызон, уыди сын варианттæ. Ис варианттæ, кард куыд фæзынд, уыцы мифæн дæр. Кадæг «Æхсары кард»-ы ис цымыдисаг мотив: «Быценæгтæ уыдысты цуаны. Æвиппайды арвы дуар фегом и, æмæ дзы æрхаудта арвызгъæр. Быценæгтæн сæ хистæры сæрыл сæмбæлд æмæ дзы иннæрдæм ахызт». Æхсар æмæ Æхсæртæг байстой уыцы алæмæты арвызгъæр æмæ йæ бахастой Куырдалæгонмæ. «Уым дзы Æхсар кæрдтæ саразын кодта. Æхсары кард дывæдзыргъ уыди, Æхсæртæгæн та – иуæрдæм. Кæрдтæ ахæм уыдысты, æмæ дзы дур кæнæ æфсæйнаг куы ныццавтаис, уæд дыууæ фæхаудаид, къуымых нæ кодтой» (НК, V). Таурæгъгæнæг Беджызаты Леуан дывæдзыргъ амоны афтæ: «дыууæрдыгæй дæр цыргъ, хъамайы хуызæн», æмæ кадæджы кæрон кæны ахæм хатдзæг: «Æхсары кард ахæм фидар кæй уыди, уыйадыл баззади йæ номыл. Абон дæр æй хонынц æхсаргард, ома Æхсары кард». Леуаны амынд цæуы адæмон этимологийæ. Æхсаргард у, иуæрдыгæй цыргъ чи вæййы, уыцы кард ( ам –Æхсæртæджы кард), дывæдзыргъ та у цирыхъ – меч. Æрвызгъæры мотив ирон фольклоры æмбæлы арæх. Эпосы Уырызмæг æнæбары хъомгæсæй кусы Кæфтысæр Хуыйæндонмæ. Иуахæмы «иу тымбыл дур фелвæста, стурыл æй фехста. Стурыл сæмбæлд дур æмæ иннæрдыгæй йæ фарсæй агæпп ласта. Æркаст æм бæстонæй. Разынд болат æфсæйнаг» (НК, I, 215). Уымæй Куырдалæгонæн аразын кæны кард. Куырдалæгон дæр, зæд уæвгæйæ, зоны сайын: Уырызмæгæн кард аразы хуымæтæг æфсæйнагæй. Фæлæ Нарты куырыхон лæг æрвон куырдæй зондджындæр æмæ хиндæр у: рагацау йæ хæзнайæ рацæгъдын кодта туас. Уыцы туас хуымæтæг кардыл афæлвæрдта, æмæ дзы фæлмæн хъæдау иннæрдæм ахызт. Раргом ис куырды хин. Нæртон æхсары раз Куырдалæгон дæр æнæбон уыд, æмæ йæ бахъуыд алæмæты кард раттын. Уый ахæм кард у, æмæ цыхтау лыг кæны æфсæйнаг хъæсдарæг. Фольклорон традици куыд цардхъом у, уымæн æвдисæн – историон таурæгъ «Цæлыккаты Дзаджейы кард». Таурæгъ сæвзæрд XVIII-æм æнусы кæрон, иры минæвæрттæ уырысы паддзахмæ куы цыдысты, уыцы рæстæджы. Уырызмæгау Дзаджейы къухы дæр бафтыд, хъуджы уæнты иннæрдæм чи ахызт, ахæм дур. Таурæгъ нын дзуры: «Уæд дардыл айхъуысти, Дзадже, дам, арвы нæмыгæй кард саразын кодта, æмæ йæм суанг Кæсæгæй дæр уынынмæ цыдысты. Кард афтæ хорз уыдис, æмæ дзы æфсæйнæгтæ куы ныцъцъыкк кодтаис, уæддæр-иу сæ алвыдта» (ИТ, 170 ф.). Нæртон кадæджы варианты дæр Сайнæг-æлдарæн ис «æрвнæмыгæй конд æрттиваг сенк кард» (Нартæ, 1975, 205 ф.), уымæн «налхъуыт-налмасау йе ’ндон æрттывта» (206 ф.). Æрвызгъæр, тымбыл дур æмæ арвы нæмыг, – уыдон сты æрвон згъæр, алæмæты кард цы уаз æрмæгæй арæзт цыди, уый. Афтæ амоны миф. Табуйаг хотых æвзæры æрмæст арвы лæварæй. Чи зоны, æрвызгъæр у реалон æрмæг – метеорит кæнæ æндæр космосон хауæццаг. Чи зоны, миф æрхаста æхсон дурæй фыццагон адæм фæрæт æмæ кард кæй арæзтой, уыцы мысинаг. Ахуыргæндтæ зæгъынц: æхсон (кремень) у арвæрттывды символ. Нæ рагфыдæлтæм арвы цæф каст, цыма арвæй зынг дур æрхауд, афтæ. Миф æмæ эпосы арвæрттывд (молния) у Батрадзы кард. Афтæ хъуыды кодтой ирон адæм æрæджы дæр. XIX-æм æнусы Хъаныхъуаты Инал фыста: «Арвæрттывд у Батрадзы карды æрттывд» («Молния – блеск меча Батраза»)10. Кадджытæм гæсгæ, Батрадз, куы марди, уæд йæ кард фехста Сау денджызмæ, тугæйдзаг кардæй денджыз сырх афæлдæхти, æмæ йæ нæ фыдæлтæ схуыдтой Сырх денджыз. Диссæгтæ æвдисы уыцы алæмæты кард – денджызы куы сæмбæлд, «уæд денджыз систа уылæнтæ хæссын, сыстад дзы уадтымыгътæ æмæ райдыдта æхсидын…» (НК, III, 599). Ацы таурæгъы фæдыл Санаты Гацыр фыста: «Арв ныгуылæны куы ферттивы, уæд æй ирон адæм æнхъæлынц Батрадзы карды æрттывд, – кард йæхи ныззыввытт ласы денджызæй арвмæ талынг тыхтæ æмæ зинты цæгъдынмæ» (НК, III, 686). Афтæмæй, скифтæ цы Кард-Хуыцауæн куывтой, уый уыди Батрадзы кард, Батрадз йæхæдæг та уыди арвæрттывд æмæ арвнæрды бардуаг. Тызмæг у хæсты бардуаг. Ф. Кардини фыссы: «Скифский Арес – это бог Батрадз, с телом из кованой стали, сросшийся со своим мечом настолько, что отождествляется с ним»11. Зевсы хотыхтæ уыдысты арвы рæхыстæ (молнии). Ж. Дюмезиль Батрадз æмæ Индийы арвнæрынгæнæг хуыцау Индрæйы хоны æфсымæртæ12. Индрæйы æвирхъау хотых у ваджра – арвæрттывд. Батрадзы кард æдзухдæр хæстмондагæй калы цъæх арт, – ам дæр зыны арвæрттывды миниуæг. Арвæрттывд карды хуызы æвдыст цæуы грекъаг мифты дæр. Гомер «Илиада»-йы фыссы, зæгъгæ, Посейдон (грекъаг Донбеттыр!) æххуыс кæны данайæгтæн æмæ сæ разæй цæуы, йæ къухы даргъ цæхæр калæг кард (меч… равный молнии пламенной»), афтæмæй (XIV, 384–386). Кард арвæрттывды зæххон хуызыл нымад кæй цыди, уымæ гæсгæ йын уыди сакралон нысаниуæг. Уый фæстиуæгæн кард сси табуйаг, сси Кард-Хуыцау. 3. Кард дунейы мифты æмæ эпосты хуымæтæг дзаума нæу. Уый у удджын, ис ын йæхи сæрмагонд æууæлтæ. Кардини куыд фыссы, афтæмæй кард у удгоймаг (личность)13. Удгоймагæн вæййы ном. А.Гуревич зæгъы: «Гермайнæгтæм уыдис æгъдау – кадджын хотыхыл ном æвæрын»14. Ахæм фæтк хицон уыд æндæр адæмтæн дæр. А. Смирнов фыссы: «Номдзыд хæстонтæ кардæн æмæ бæхæн лæвæрдтой сæрмагонд нæмттæ»15. Ацы хъуыддаг традицион уыд иры фыдæлтæн дæр. Рæсугъд нæмттæ ис эпосты геройты кæрдтæн: Зигфриды цирыхъ – Бальмунг («Песнь о Нибелунгах»), Роланды цирыхъ – Дюрандаль («Песнь о Роланде»), къарол Артур дурæй кæй рафтыдта, уыцы кард – Эскалибур. Алæмæты кард ис Нарты Батрадзмæ дæр. Иу варианты йæ ном у Хъандзал-Кард (НК,III, 567), иннæ варианты – Дзус-Хъара (НК, III,599). Батрадз йæ фыды тугмæ цæгъды Нарты «йæ кард Дзус-Хъара æмæ йæ бæх Дур-Дуры тыхæй» (НК, III, 595). Ацы кард знæгты цæгъды йæхæдæг дæр (НК, III, 596). Хæдхæцæг карды кой арæх кæнынц аргъæуттæ дæр. Уый цæгъды знæгты, кæрды тыхгæнджыты, къуыхтæ кæны залиаг кæлмыты16. Кард хæстон тыхы символ кæй у, уый ирон фольклоры зыны бирæ хуызты. Калмы хуызы цы æртæ хойы бацæуынц, уыдон мæгуыр лæгæн лæвар кæнынц алæмæт дзауматæ: хæдон, хызын æмæ хъама. Кардмæ ис ахæм миниуæг: лæг æй куы сласы, уæд йæ алыварс февзæры бирæ хæстонтæ, æмæ уыдонимæ лæг сæтты бонджынты хæрам тыхтæ17. Ацы мифон мотив æвдисы карды уæлæрдзон миниуæг: уый йæхæдæг иунæгæй ахады æфсады бæрц, уый у æхсар æмæ тыхы символ. 4. Кард миф æмæ эпосы уæвы бирæ хуызты. Уыимæ баст цæуынц æндæр мифтæ дæр. Диссаджы кард уыдис Сайнæг-æлдармæ. Иу варианты æлдары ном у Алæджыхъо. Уый Бурæфæрныджы ардыд æмæ æххуысæй (хинæй) мары Хæмыцы. «Алæджыхъо йæ болат кардæй ныцъцъыкк кодта Хæмыцы бæрзæй. Йæ кардæй къæртт фæхауди. Æмæ мæй дæр уæдæй нырмæ ис арвыл: уый Алæджыхъойы карды къæртт у» (НК, III, 304). Уый у рæсугъд поэтикон миф мæйы фæзынды тыххæй. Кадæг «Фæстаг хæст»-ы ис, адæймаг цæуыл дис кæна, ахæм мотив. Нарт хæцынц зæдтæ æмæ дауджытимæ. Уæларвонтæ зæххонтыл калынц зынг рæхыстæ, судзгæ фатыгтæ (молнии). Уæд Нарт се ’ндон кæрдтæ зæххы ныссагътой, æмæ уыдон ахстой арвы цæфтæ (Нартæ, 351 ф.). Цы амоны ацы æмбисонды мадзал? Кард æххæст кæны нæрыздахы (громоотвод) роль. Уый у иртасинаг фарст. 5. Дунейы мифты æмæ аргъæутты ис мотив хи хотыхæй мæлын. Ирландийы эпосы герой Кухулинæн мæлæт ис æрмæст йæхи арцæй. Йæ хæцæнгарз знаджы къухы куы бафты, уæд æрцæуы йæ мæлæт. Ацы мотив парахат у Нарты эпосы. Таурæгъ зæгъы: «Арæхсайæн йæхи кардæй фæстæмæ мæлæт ницæмæй уыдис» (НК, II, 240). Тыхгæнæг Хъарадзау Созырыхъойæн æргом кæны йæ сусæгдзинад: «Æнæ мæхи кард мæнæн мæлæн нæй» (Нартæ, 222 ф.). Поэтикон кадæджы «Сайнæг-æлдарæн йæ царды амонд… бады йæ карды комы, æнæ йæхи кард мæлæт нæй уымæн» (Нартæ, 203 ф.). Æмбисондаг у Сайнæг-æлдары кард, уый у æрвон æрмарæхст Сафайы арæзт, Сатанайы амындæй Батрадз расайы уыцы кард æмæ дзы мары йæ фыды марæджы. Афтæ мары Батрадз залым Хъæндзæргæсы дæр йæхи кардæй. Ацы фæрæз уæлдай хицон у Сосланы (Созырыхъойы) кадджытæн. Æрмæст хаттæй-хатт карды бæсты мифон хотых вæййы æндæр цыргъаг: сæрдасæн кæнæ хæрынкъа. Сосланы кард нæ хæцы Куыцыччы фырт Елтагъаны бæрзæйыл (НК, II, 77), æрду нæ лыг кæны Тары фырт Мукарайы сæрæй (НК, II, 306), фæлæ сæ æнцонæй мары сæхи сæрдасæнтæй. Хицæн варианты Мукарайæн мæлæт хæссы йæхи æхсаргард (НК, II, 282). Хицæн сюжетты Батрадз йæхæдæг дæр мæлæт ары æрмæст йæхи кардæй. Хъаныхъуаты Инал фыста, зæгъгæ, ирон зæронд лæг рабады хъæуы обауыл «æмæ ракæны Хæмыцы фырт Батрадзы кадæг, – уый хъазуатæй хæцыд арвы ныхмæ дæр, стæй йæ мæлæт æрцыд йæхи номдзыд æхсаргардæй»18. Уый тыххæй эпосы ис бирæ цæвиттонтæ. Уыдон æвдисынц фыццагон адæмы зондахаст, сæ мифологон хъуыдыкæнынад, æргом кæнынц карды магион тых. Геройы цард æмæ йæ карды цард æмбаст кæй вæййынц, уый бæстон æвдисы мифолог Жоэль Грисвар («Мотив меча, брошенного в озеро: смерть Артура и смерть Батрадза»)19. Батрадзы тых æмæ цард сты йæ карды: иугæр кард фурды аныгъуылд, нал зыны, уæд Батрадзæн фæци йæ цард – амард болат герой. Хи кардæй мæлыны мотив ис аргъæутты дæр. Сарты фырттæ сфæнд кодтой сæ кæстæр æфсымæры марын æмæ зæгъынц: «Иу цыргъаг дæр ын нæ лыг кæны йæ буар, йæхи кард куы нæ уа, уæд» (И. А. 106). Мифон традицитæ разындысты фидар æмæ цардхъом. Æрхæццæ кодтой нæ рæстæгмæ фыдæлты уырнынад алы хуызты. Беджызаты Чермены уацмысы таурæгъгæнæг æрхæссы, кардимæ баст чи у, ахæм мифон мотив: «Уыди ахæм куырдтæ Ирыстоны, æмæ-иу цы згъæр хæдон сарæзтой, уый æрмæст уыцы куырдæн йæхи арæзт кард йеддæмæ æндæр кард нæ карста»20. Таурæгъгæнæджы нысан уыд куырды дæсныйад стауын, фæлæ, йæ хабар миф кæй у, уый йæм нымады нæу. 6. Бирæ сты карды диссæгтæ. Хи кардæй мæлыны мотивæй æвзæры ног мифон мотив: геройæн йæ кард райгуыры йемæ, рахæссы йæ йæ мады гуыбынæй. «Хистæр Эдда»-йы ис хицæн сюжет «Хлæды кадæг». Уым «Хлæд райгуырд гуннты зæххыл, дзуары хъæды, æд кард, æд цирыхъ21. Ахæм кард геройæн вæййы йæ фаззон, вæййы фаззон-кард. Иу варианты Батрадз, куы райгуырд, уæд «денджызмæ бахауд; уырдыгæй йæ къелдура (?) æмæ йæ хъандзал кардимæ рацыд» (НК, I, 72). Кæй зæгъын æй хъæуы, герой уыцы кард йемæ гуырдзæй рахаста. Батрадзæн иу кадæджы йæ бæх амоны: Сайнæг-æлдарæн «йæ мады гуыбынæй йемæ иу кард рацыди, æмæ йын уый йеддæмæ адзал нæй» (НК, III, 344). Саухъæды уæйыг зæгъы Созырыхъойæн: «Уалæ уым хохы ис мæ хæдзар иу лæгæты. Уым аххæрæджы сæрыл – мемæ райгуыргæ сæрдасæн… Уый мын куы нæ акъуыра мæ сæр, уæд мæ æнæуи зынудисæн мардæй ма амар» (НК, II, 261). Созырыхъо æндæр таурæгъы «Быцены фырт Гуыбатæйы буар йемæ райгуыргæ кардæй фæхъæн кодта», æмæ æгæнон тыхгæнæг йæ мæлæт ссардта афтæмæй (НК, II, 288). Дзæвгар ис ахæм эпизодтæ эпосы, уый та дзурæг у ууыл, æмæ ацы мотив у рагон æмæ традицион. 7. Хæрынкъа у карды иу хуыз. Бирæ сты уымæн дæр йæ мифон æууæлтæ. Йæ иу миниуæг у адæймаг фестын. Ацы мотивæй рæзынц, Сатанайыл сайд куыд æрцыдис, уыцы циклы сюжеттæ. Дзуæрттæ хæснаг скæнынц, Сатанайы чи фæрæдийын кæна, уый тыххæй. Сафа æрмдæсны уыд, æрвон куырд, сарæзта æмбисонды хæрынкъа. Æрцыд Сатанамæ уазæгуаты. Сатана йын æрбакæны бурæ нæлфыс æмæ зæгъы: «Ус кусарт нæ кæны, фæлæ ды лæг дæ æмæ йæ акусарт кæн». Сафа йæ дзыппæй систа алæмæты цыргъаг, аппæрста йæ, æмæ дзы лæппу æмæ чызг агæпп ластой. Уыдон фыс æрбаргæвстой æмæ фынг арæвдз кодтой. Сатана бабæллыд æмбисонды дзаумамæ, афтæмæй йыл æрцыди сылгоймаджы сайд (НК, I,141). Ацы мотивæн эпосы ис бирæ варианттæ, фæлæ сæ мидис иу у. Амынд мотив мифæй бацыд аргъаумæ дæр. Зæгъæм, мæгуыр лæджы фырт Арчуманмæ ис, йæхæдæг галтæ чи кусарт кæны, уыдонæй физонджытæ чи кæны, ахæм кард22. Ацы мотив ис æндæр адæмты мифты дæр. 8. Кард уыди намысы символ, æвдыста уды сыгъдæгдзинад, æууæнк æмæ æфсарм. Царды вæййы вазыгджын уавæртæ. Æхсæртæг бафтыд йæ фаззон Æхсары каистæм. Æфсымæртæ афтæ æнгæстæ уыдысты, æмæ сæ кæрæдзийæ ничи иртæста. Тиуы æнхъæлдтой сиахс, «изæрæй ба ин уат никкодтонцæ, æма, зæгъуй, Æхсари уосæ дæр æ фарсмæ ниххустæй. Æхсæртæг дæр кард исласта æма ’й сæ астæу ниввардта» (НК, I, 59). Æндæр варианты чындз нæ базыдта йæ тиуы, æнхъæлдта йæ Æхсар (йæ мой), «æхе йимæ ласун ку байдæдта, уæд лæхъуæн кард фелваста ’ма ’й сæ астæу февардта» (НК, I, 78). Парахат у ацы уæздан æгъдау ирон фольклоры. Æвдисы йæ аргъау «Æлдар æмæ Хæлын барæг» дæр. Сылгоймаг йæ тиуы æнхъæлы йæ мой. Уыйадыл «æлдары чызг… йæхи æруагъта лæппуйы фарсмæ. Уый (тиу) рагъæнæй кард райста, йæ кæрддзæмæй йæ сласта, стæй, йæ ком хæрдмæ, афтæмæй йæ сæ дыууæйы астæу æрæвæрдта» (ИА, 93). Ацы мотив ис бирæ адæмты мифты. Зыдтой йæ Ираны.. Аргъау «Бур уарди»-йы ис ахæм эпизод: «Принц сласта йæ кард æмæ йæ сæвæрдта хуыссæны астæу; йæ иу фарс æрхуыссыди чызг, иннæрдыгæй – принц»24. Ацы мотив æмбæлы Тристан æмæ Изольдæйы романты. Йæ фæд зыны сагæты дæр («Сага о Вельсунгах»). Ирон эпосы сюжетимæ хицæн æууæлтæй хæстæг лæууы немыцаг аргъау «Дыууæ æфсымæры». Каистæ нæ базыдтой тиуы, æнхъæлдтой йæ сæ сиахс. «Изæры лæппуйы бакодтой… хуыссæн уатмæ, фæлæ уый йæхицæй къаролы чызджы астæу сæвæрдта фæрсыссад кард»25. Кæй зæгъын æй хъæуы, цыргъаг, йæ сæрты ахизæн кæмæн нæй, ахæм гæрæн, ахæм цæлхдур нæу. Фæлæ ахизæн нæй йæ фарн æмæ йæ кады сæрты. Кардæн йæ уаз тыхы ис æфсарм, уый адæймаджы бахизы æнæгъдау митæй æмæ худинагæй. 9. Карды сакралон функцитæй иу уыди хъысмæт зонын. Дард балцы дыууæ æфсымæры (дыууæ хæлары) кæрæдзийæ куы хицæн кæнынц, уæд бæрæг ран ныууадзынц кард: карды уавæрмæ гæсгæ иу базоны иннæйы хъысмæт (НК, I, 23). Аргъауы герой балцы цæуы æмæ йæ кæнгæ æфсымæрæн фæдзæхсы: «А, мæнæ дын мæ цирхъ æмæ йæ къуымы бавæр. Кæд-иу рахауа, уæд-иу æй зон, мæ хъуыддаг хорз кæй нæу, æмæ-иу мæм агурæг фæцу»27. Ацы мифон мотивæн ис æндæр варианттæ дæр. «Хъараман-паддзахы аргъау»-ы герой ныллæууыд тæссаг фæндагыл, чызгмæ дæтты хæрынкъа (кард) æмæ йын амоны: «Уыцы хæрынкъа къуырийæ-къуыримæ дæ армытъæпæны зил. Кæд дæ армытъæпæнæй æхсыр цæуа, уæд уый зон, æз удæгас дæн; кæд дæ армытъæпæнæй туг схъара, уæд уый зон, удæгас нал дæн, æмæ-иу мой скæн» (ИА, 208). Ацы сюжетты миф карды хайджын кæны алæмæт æууæлтæй: кард æмæ йæ хицау герой сты æмуд, æмзæрдæ, ис сын иу цард, æмæ сæ иуы уавæры айдæнау зыны иннæйы уавæр. Мотив ариаг адæмтæн иумæйаг кæй у, уый нын бæлвырд æвдисы Гриммты аргъау «Дыууæ æфсымæры». Уым фыд йæ фырттæн амоны: «Кæд уæ искæд кæрæдзийæ фæхицæн кæнын бахъæуа, уæд-иу ацы кард, фæндæгтæ кæм баиу вæййынц, уым бæласы ныссадзут; уырдæм раздæр чи ’рбаздæха, уый кардмæ гæсгæ базондзæн æфсымæры хъысмæт; исчи уæ амард, зæгъгæ, уæд, кæцырдæм ацыд, карды уыцы фарс сызгæ уыдзæн; цалынмæ удæгас уа, уæдмæ та карды фарс уыдзæн æрттиваг». Хицæн таурæгъты æфсымæртæ кæрæдзийы хъысмæт иртасынц денджызы æууæлтæй: урс фынк нысан кæны цард, сырх танхъа– мæлæт кæнæ тæссаг уавæр (НК, I,50, 73). Мотивы зыны, герой æмæ йæ кардæн иу уд, иу хъысмæт кæй ис, уыцы уырнынад. Ам æрымысын хъæуы ноджы иу æгъдау. Дæргъæфсæры чызг æмæ йæ чызгæфсад хæстмæ куы цыдысты Нарты сæраппонд, уæд «сæ фæринк кæрдтæ рухскалгæ сластой, цъилы дæндæгтау сæ тулдзы ныссагътой» (Нартæ, 1975, 33 ф.). Уыцы фæтк нысан кодта ард бахæрын: цалынмæ уæлахизæй раздæхой, уæдмæ йæ кард ничи рафтаудзæн. Ацы фæткыл амад у Плиты Грисы æмдзæвгæ «Фæндзæм хъама». 10. Кард уыди табуйаг хотых. Скифтæ куывтой Кард-Хуыцауæн, Нартæ кувынц кардæй, хъамайæ. Цикл «Уырызмæджы æнæном лæппу»-йы æппæт сюжеттæ рæзынц ацы фæткæй. Уыимæ, мотив æмхуызон дзурынц Хуссары, Цæгаты æмæ Дыгуры. «Уыцы рæстæджы-иу хъамайы фындзæй куывтой» (НК, I, 234), – зæгъы иу кадæг. «Нарт сгуы хъамайыл кодтой æмæ йæ афтæмæй куывтой» (НК, I, 237), «Нартæн се ’гъдау хъамайы фындзæй кувын уыди» (НК, I, 247). Уырызмæг «ковæггаг гъолгун хъæмай финдзбæл бакодта…» (НК, I,282). Бæлвырд, ацы фæткæн уыди фидар æмæ бындурон традици. Æгъдау уыди закъон, нæ йын уыд халæн. Кувæггаг лæвæрдтой æрмæст нæлгоймагмæ, кæстæрмæ. Амынд сюжетты иунæг сылгоймаг кувæггаг райсынмæ авдæнæй сисы йæ сывæллоны, хæдзары æндæр нæлгоймаг кæй нæй, уымæ гæсгæ. Æгъдау кæны авдæны сывæллон йæхæдæг дæр: «Уый куы айхъуыста, физонæгæй аходæг нæй, уæд авдæны бæттæнтæ атыдта, базгъордта Уырызмæджы размæ. Æгæр згъорд ын фæци, цирхъыл скъуырдта йæхи æмæ ууыл фелвæста йæ уд» (НК, I, 264). Ацы трагикон цау ирдæй æвдисы æгъдауы тых. Кард иу кæны зæхх æмæ арв, адæм æмæ хуыцæутты. Кардæй куывд æхцон у æрвонтæн. 11. Уаз фæтк уыдис кард хъахъхъæнын. Кард уыди уæлахиз æмæ сæрибары символ. Иугæр кард знаджы къухмæ бахауд, уæд йæ хицау нымад у саст æмæ дæлбарыл. «Саст хæстоны кард вæййы уæлахиз хæстоны амæттаг»28. Кард æмæ хотых аппарын, уыдон хæсты быдыры ныууадзын уыди æгад æмæ худинаг. Рагон грекъаг поэт Архилох арæх цыди хæстмæ æххуырст æфсæддонæй. Иу цыбыр æмдзæвгæйы фыста: «Знаг мын абон сæрыстырæй хæссы мæ уарт: бар-æнæбары йæ аппæрстон пыхсы. Уыйхыгъд фервæзтæн мæлæтæй. Дымды фæуæд уарт, æз та ссардзынæн хуыздæр». Псевдо-Плутарх фыссы, зæгъгæ, Архилох Спартæмæ куы бацыд, уæд æй сæ бæстæм æмгæрон нæ бауагътой, дурадзагъдæй йæ фæтардтой29. Францы эпосы герой хæсты быдыры сау цæфтæй куы мæлы, уæд йæ катай у йæ цард нæ, фæлæ йæ кард, дурыл æй сæтты, фæлæ йын нæ сæтты («Песнь о Роланде»). Ацы кады фæтк ирон фольклоры зыны Æрфæны фæдау. Эпосы геройтæ Болатбæрзæй æмæ Дзылæу уæйгуыты хойы скъæфтой, æмæ Дзылæуы кард сæ фидары баззад. Болатбæрзæй æнцой нæ зоны, цалынмæ кард сæхимæ æрбафта, уæдмæ (Нартæ, 29 ф.). Ахæм эпизодтæ эпосы ис дзæвгар. Хæмыцæн йæ мæлæты фæстæ йæ хæзнатæ (кард, тинты кæрц, æртæ æфсургъы) бахаудтой знæгтæм (НК, III, 286). Батрадз йæ фыццаг хæсыл нымайы уыдон фæстæмæ байсын. Кард æмæ уарт сты æмбаст. Уарт знаджы раз æрæвæрын у састы нысан. Батрадз басаста уæйгуыты, Мукарайы. Уыдон Сæ кадджын уæрттæ уæд састы алфæн Традици æрхæццæ нæ замантæм. Рыцарь Роланды уавæры Кæсæджы зæххыл бахауынц Иры минæвæрттæ, уырысы паддзахмæ чи цыд, уыдон. Мамион Хъарадзау канд дипломат нæ уыд, фæлæ уыди ирон лæг, æхсар æмæ намысы лæг. Таурæгъ дзуры: «Хъарадзау, цæмæй йæ кард сæ къухы (кæсæгæн) ма бафтыдаид, уый тыххæй уыцы цæфæй бæхæй æргуыбыр кодта, зæхмæ кард нылхъывта, стæй йæ суагъта, æмæ кард кæдæмдæр хæмпæлтæм атахт» (ИТ, 169). Ахæм уавæры бахауд Цæлыккаты Дзадже дæр: «Дзадже уый куы базыдта, йæ кард кæсæгмæ æфтдзæн, уæд æй саста: уæрдоны (цалхы) чъилыл-иу æй æрбатыхта, фæлæ йын нæ куымдта сæттын. Стæй йæ хъамылмæ фехста» (ИТ, 171). Знаджы хотыхтæ байсын уыди кады хъуыддаг, уæлахизы нысан, æппæты зынаргъдæр тæлæт. А.А. Нейхардт фыссы: «Ромы, Капитолийы къуылдымыл арæзт æрцыд егъау кувæндон (храм), уырдæм хæстон фæтæгтæ, уæлахизы стæртæй куы здæхтысты, уæд хастой саст фæтæгты хотыхтæ…»30. Уыдон уыдысты кады трофейтæ. Нартæ иудадзыг сæттынц тыхгæнджыты тых, исынц сын сæ хотыхтæ. «Иунæджы кадæджы» мад райхалы йæ фырты фынтæ æмæ зæгъы: «Тыхгæнджыты баййафдзынæ Терчы атагъайы. Цæгъдгæ сæ ацæудзынæ размæ, Агуындæ-рæсугъды сын байсдзынæ, стæй сын сæ хотыхтæ исгæ рацæудзынæ» (ИТ, 269). Куырттатаг фаззон æфсымæртæ Макъар æмæ Хъуыдæбердæн мæхъæл истой сæ бæхтæ. Уыдон разындысты нæртон лæппутæ, «тохы сахат сæ лæджыхъæд хъамайæ равдыстой». Сæ иу фæмард, иннæ зындонмæ арвыста йæ фыдгулты, цæфтæ уыдис, уæддæр знæгты хотыхтæ уæрдоны сласта Куырттаты коммæ. Сæ мадыл сæмбæлд сау хабар. Рацыд сæ размæ æмæ фæрсы æнæ цæссыгæй: «Мæ хъæбултæ, ницы худинаг мæм æрхастат?!» Нæртон, цытджын Мадæн дзуапп радта Кады зарæг: Уæлладжыры комы, дам, хæрисджыны бæстæ. Сослан, йæхи хорзæй равдисыны сæраппонд, зæгъы: «Æз дæн кадджын, æхсарджын мыггагæй. Æппæт Нартæ дæр зонынц мæн æмæ кад кæнынц мæ кардæн» (НК, II, 764). Герой æмæ йæ кардæн иу у сæ цард æмæ сæ кад. 12. Кардимæ баст цæуынц бирæ уырнинæгтæ æмæ æгъдæуттæ. Фыццаджыдæр, кард у æфснаинаг. Кадæг зæгъы: «Æхсæв æддæ хотыхтæ уадзын худинаг уыди, нæ сын фæччыди» (Нартæ, 13). Уыцы фæтк ис Нартæм дæр æмæ се знæгтæм дæр. Хъæндзæргæсы кард – «фæсдуар æфсæн кирæ æрхугондæй лæууй, æ хурфи ба – устур церхъ; æ рахатунмæ сæдæ къамбеци гъæуй» (НК, III, 227). Батрадз тыхгæнæг сау Гайдармæ цæуы тых сæттынмæ, хъæуы йæ кард æмæ бæх. Сатана йын амоны: «Нæ лæджы уаты – æргъæу чырын, уырдыгæй сис хæдласгæ кард, дæ аккаг у». Бæгуыдæр, уымæн æмæ уый уыди «зæххыл дисæн дзуринаг фæринк» (НК, III, 144). Ацы фæтк баст у, æвæццæгæн, карды магион тых кæй æнхъæлдтой, уыцы уырнынадыл. Кард уыди мыггаджы стырдæр æмæ зынаргъдæр хæзна. Дунейы адæмты историйы зындгонд у, фыды фырттæй хистæр сæйраг æмæ барджын бындар кæй у, уыцы фæтк – майорат. Уæрсты хистæр æфсымæрмæ хауд дзаджджындæр æмæ ахъаззагдæр хай. Ахæм хай фыццаджыдæр уыди кард. Кадæг «Æхсары кард» зæгъы: «Æхсары амарды фæстæ кард баззади йæ хистæр фырты номыл. Уæдæй фæстæмæ ис фæтк: кард – хистæр фырты, æмæ кæстæрæн та фæхай кæнынц бæх» (НК,V). Кардæн ис историон æмæ социалон нысаниуæг дæр. Е.А. Мельникова фыссы: «Меч осуществляет непрерывную преемственность поколений, оставаясь неизменным воплощением героического поведения…»31. Æнæмæнг, кард бæтты адæмы æмæ мыггаджы фæлтæрты, кæстæртæй домы хистæрты æхсар фæзмын, сæ кадыл кад æфтауын. Нæртон лæппу фыццаг балцы куы фæцæуы, уæд æнæмæнг æрцагуры йæ фыды гæрзтæ. Кадæн нæ уыд искæй къухмæ дæттæн. Кардимæ йæ хицауы тых цыди æндæр лæгмæ. Сатанайы амындæй Батрадзы бахъуыд бирæ фæлварæнтæ Сайнæг-æлдарæй йæ кард райсынæн. Нартæ кард рæдауæй лæвар кодтой æрдхорд æмæ кады лæгæн. Ацы рæсугъд æгъдауы фæзынд ивддзинæдтæ. Абон дæр цыты нысан у кард лæвар кæнын, фæлæ мæнгуырнындзинадмæ гæсгæ (суеверие) лæваргæнæгæн дæттынц символон аргъ – згъæр æхца (монета). Кард йæ магион тыхæй тæссаг у сау тыхтæн: хæйрæджытæн, дæлимонтæн, зинтæн. Этнограф Цыбырты Людвиг фыссы: «В качестве оберега оружие (цирхъ, æхсаргард, хъама) получает особое назначение; оно пугает нечистую силу одним своим видом»33. Хæйрæг буд судзæнæй куыд тæрсы, афтæ дæрдты лидзы цыргъагæй дæр. Уыдис ахæм фæтк: æхсæв æддæ чи баззайы, уый карды фындзæй æрхахх кæны йæ алыварс – æнæзæгъинаг æмæ фыдбылызæн æрбахизæн нæй уыцы хаххы сæрты. Кард æвæрдтой сабийы авдæны, йæ нывæрзæны, – цыргъаг æнахъом сывæллоны хизы фыдбылызæй. Фынгыл нæ фæтчы кардæн, йæ ком уæлæмæ уа, афтæ æвæрын. Дзурынц, уæд, дам, фæдомы исты æргæвдын. Кардæй хæрын нæ фидауы æмæ нæ фæтчы. Уырнынад фæдзæхсы: уæд адæймаг комæфтыд кæны (дзырддаг, тауысаг). Карды æууæлтæй æвзæрынц алыхуызон æлгъыстытæ. Донбеттырты мадæн йæ чызджы бæлоны хуызы фæцæф кодтой нæртон фаззæттæ, æмæ ус æлгъиты: «Борæты Æхсар æмæ Æхсæртæг кæрæдзийы кæрдтыл бафтæнт»(НК, I, 91). Кард уаз хотых кæй у, уымæ гæсгæ дзы нæ фæтчы хъазын æмæ хынджылæг кæнын. Æгъдау чи халы, уымæн фæзæгъынц: «Дæ уырджы йæ ссар! Дæ зæрдæсæр фæныхсæд!». «Карды комыл – дæ фæндаг!», «Хистæгтæ дзы фергæвдут!» Кардæй разы куы нæ вæййынц, уæд æй æлгъитынц: «Конд хуымы дæ ссардæуæд!» Фæлæ эпосы ис карздæр æлгъыстытæ. Нартæм уыдис курдиат: цыдысты сæ ралгъыст дæр æмæ сæ арфæ дæр. Æхсæртæггатæ æмæ Борæты ’хсæн хæст куы сæнхъызт, уæд Борæты чындз ралгъыста йæ цæгаты – Æхсæртæггаты: «Авд азы уæ кæрдаг кард ма кæрдæд, уæ уайаг бæх мауал æруайæд, кæмæ фæцæуат, уый фыдæх ссарут» (Нартæ. М., 1990, 1 чиныг, 340 ф.). Сосланы кард гал æргæвдынæн дæр куы нал сбæззыд, уæд нæрæмон гуыппырсар «йæ цæссыгтæ æркалдта». Куыннæ куыдтаид! Карды тыхимæ сæфтысты йæ хъару, йæ ныфс, йæ кад. Дыгурон варианты ахæм æлгъыстæй стыр геройтæ æрхаудтой куыдзæгадмæ (уым, 348). Нартæ æцæг Нартæ уыдысты карды æхсарæй, бæхы хорзæй æмæ дзыхы дзуаппæй. Ис æмбисæндтæ: «Къуымых кардæй къуымых лæгæй уæлдай нæй», «Кард – кæрдынæн, дзых – дзурынæн». Кард æмæ уарт систы барад æмæ тæрхоны символтæ. Кард амоны фыдракæнд æфхæрын, уарт – рæстдзинад хъахъхъæнын. Ацы хотыхтæ зынгæ бынат ахсынц бæстæты символикæ æмæ геральдикæйы, арæх æмбæлынц паддзахадон æмæ титулон гербты. 13. Кард уыди æмæ у æдасдзинады фæрæз. Хотых кæмæ ис, уый у хæдбар, сæрыстыр æмæ æвæсмон. Библи зæгъы: «Ауæй кæн дæ дарæс æмæ балхæн кард» (Еванг. от Луки, 22:36). Зондджын лæг знаджы гæрзифтонг нæ кæны. Кард аразыны хъуыддаг уыди стыр сусæгдзинад, уыцы дæсныйад цыди фыдæй фыртмæ, æнувыдæй йæ хъахъхъæдтой æддагон цæстæй. Библи зæгъы: «Куырдтæ нæ уыд æппæт Израилы зæххыл, уымæн æмæ филистимæгты нæ фæндыд, дзуттæгтæ кард кæнæ арц саразой, уый» (Кн. Царств. I, 13: 19-20). Дзуттæгтæ сæм цыргъ кæнынмæ хастой сæ кусæнгæрзтæ æмæ сын уыдысты лæгъстæйаг, нæ сæ уыд тас. Ис хорз уырыссаг æмбисонд: «С соседом дружись, а за саблю держись (В. Даль). Стыр кады хъуыддаг æмæ пайдайаг уыдис кард аразыны дæсныйад. Стыр мастертæ сæ конд кæрдтыл фыстой сæ нæмттæ, æвæрдтой сыл сæхи сæрмагонд гакк. Уыдон арф æмбæхстой æндон уадзын æмæ цыргъаг аразæн технологи. Астæуккаг æнусты æппæты номдзыддæр уыдис, франкты бæстæй кæй хастой, уыцы кард – фæринк (франкаг цирыхъ). Уыцы кæрдтæн европæйаг бардтæ æмæ араббаг автортæ дистæ-тæмæстæ кодтой сæ фидауц æмæ сæ фидардзинадыл. Къарол Стыр Карл, – зæгъы Ф. Кардини, – «архайдта, цæмæй уыцы кæрдтæ æмæ згъæртæ (панцирь) æндæр бæстæтæм уæйгонд ма цæуой»34. Фæлæ нæй, базары цы баурома, ахæм тых. Фæринктæ æфтыдысты нæ фыдæлтæм дæр. Геройтæ сæхицæн хотых аразын кодтой хуыздæр хуызæгтыл. Батрадзы хъуыди, хуртæ æмæ мæйтæ кæмæй каст, ахæм кард (НК, III, 287). Ромаг мифты æрвон куырд Вулкан рутулты паддзах Давнæн радта, Мæрдты бæсты Стиксы доны кæй сысæрста æмæ цыфæнды уарт сæнкау чи карста, ахæм цирыхъ. Давн æй ныууагъта йæ фырт Турнæн35. Ирон мифмæ гæсгæ Куырдалæгон Батрадзы сæры, залиаг кæлмыты сыгъдæй цы ’взалытæ скодтой, уыдоны цæхæры (НК, III, 74). Таурæгъты хорз кард æхсыстой калмы туджы. Грекъаг мифты Гераклы кард маргхъæстæ уыди гидрæйы тугæй. Скифтæ сæ фаты æрттигътæ хъæстæ кодтой маргджын кæрдæджытæй. Уый реалон мадзал у. Реалон хъуыддаг мифты райсы фантастикон хуыз, алæмæты æууæлтæ. 14. Кардæн зынгæ бынат уыдис марды æгъдæутты. Уыцы æгъдæуттæ æвзæрдысты адæмы уырнынадæй æмæ мифологон зондахастæй. Фыдæлтæ хъуыды кодтой афтæ: лæджы уæлæуыл цыдæриддæр хъæуы, уый йæ хъæуы Мæрдты бæсты дæр. Уымæ гæсгæ йын фæлдыстой бæх æмæ зынаргъ дзаумæттæ, фыццаджыдæр – кард. Уыцы æгъдау æрцыд нæ рæстæгмæ дæр. Скифтæ æмæ аланты обæутты, сæ ингæнты разыны алыхуызолн кæрдтæ. Марды æгъдауы кардæн уыдис ритуалон нысаниуæг, фæлæ уымæй уæлдай æвдисæн уыд йæ хицауы æхсæнадон статусæн, йæ хæстон æхсарæн, йæ намысæн. Уыдис ма иу æгъдау. Герой искæй къухæй куы марди, уæд йæ бæх æмæ йæ цирыхъ уагъта, йæ туг исын кæмæн фæдзæхста, уымæн. Лæвар чи иста, уый цыди стыр бæрнон хъуыддаджы. Ахæм ныстуаны фæдыл Арæхцау райста Сосланы туг (НК, II, 644). 15. Кард æнæмæнг архайдта чындзхасты дæр. Чызджы хæдзары дæр æмæ сиахсы хæдзары дæр къухылхæцæг сласы йæ кард (фæстаг æнусты æхсаргард кæнæ хъама), рахæцы чындзы рахиз цонгыл æмæ йæ æртæ хатты æрзилын кæны артдзæсты алыварс, алы зылдæн кардæй Сафайы рæхыс ныццæвы, кувы «Фарн фæцæуы», афтæмæй. Æнусон фæтк бæстон æвдисы Къостайы очерк «Особа»33. Ацы ритуалы зыны, кард фарнхæссæг æмæ фыдбылызсафæг кæй у, уыцы уырнынад. 16. Бæрзонд, тыхджын æмæ табуйаг уыд карды фарн. Баззад рагон куырыхон фæдзæхст: «Æнæхъуаджы йæ макуы слас, æгадæй йæ макуы нывæр». Кард дарын лæгæй домдта æхсар æмæ æфсарм. Ард хордтой кардæй, фидар æй кодтой туг æмæ дзырдæй. Кадæг зæгъы: «Уæд ард басæттын ыстыр æгад уыд, дзырд фæсайын та – уæлдай худиаг» (Нартæ, 1975, 44). Æмбисондаг у Нарты уæздандзинад. Эпосы кæрæй-кæронмæ цæуы иу хъуыды: Нарт Елиайау иуцæфон сты. Уымæй эпос æмсæр кæны хуыцауы цæф æмæ Нарты цæф, арвæрттывд æмæ карды кад. Геродот скифты цардæй хæссы цымыдисаг цау. Бахъуыд сæ цагъартимæ хæцын, фæлæ сыл кардæй сæ тых нæ цæуы. Уæд сæм бавзыстой ехсытæй, æмæ цагъартæ тæссæй сæ зонгуытыл æрхаудтой (IV, 3-4). Уымæн цау рахонæн нæй, уый у таурæгъ. Таурæгъы ис этикон хъуыды: уæздан хотых цагъартимæ хæцынæн нæу. Рыцарь сау лæджы цавта кардæй нæ, фæлæ ехсæй кæнæ лæдзæгæй. Даредзанты таурæгъты сауджын бакодта бирæ æнаккаг митæ. Амран ын зæгъы: «Дæ номыл цирхъ рариуыгъын тæригъæд у, фæлæ мын æнæ ариуыгъгæ нæй. Иу дурцæджындзы фарсмæ æрбалæуу, æмæ æз иннæрдыгæй ныццæвдзынæн; дурцæджындз кæцæй ахауын кæндзæн мæ цирхъ, фæлæ мæнæн мæ маст уымæй ацæудзæн» (ИАС, I, 344). Уæздан адæм цъаммар æмæ фыдгæнæджы нæ мардтой цыты хотыхæй, мардтой йæ æхсæны дурæй, æппæрстой йæ куыдзæппарæнæй, бастой йæ бæхы дымæгыл, сыгътой йæ сындзын арты. Уаз хотых æгад кæнын йæ сæрмæ ничи хаста. Кард хъуыдис намыс æмæ сæрибарыл тохæн. Кардæн зынгæ бынат ис аив литературæйы дæр, фæлæ уый æндæр ныхасы аккаг у. 17. Кард уыди лæгдзинады нысан. М. Оссовская фыссы: «Рыцарь иттæг æнувыд уыди канд йæ бæхыл нæ, фæлæ йæ хотыхтыл дæр, фыццаджыдæр,- йæ кардыл»36. Нарты гуыппырсартæ зæрдиагæй аудыдтой сæ бæстæ æмæ сæ адæмыл. Нартыл фыдаз скæны, Ныхасы дæлгоммæ ныххауынц фæсивæд, сæ гуыбынтæм хъусынц, «хорз карды кой сæм нал и» (НК, I, 274, 338, 364), – уыцы уавæр стыр маст æмæ хъыг бауадзы Уырызмæджы зæрдæйы, уый у сæфты нысан. Карды кой кæнынц сæрибар, сæрæн æмæ æхсарджын адæм, гуыбыны кой вæййы цагъартæм, æдзæллаг æмæ дæлдзиныг адæммæ. 18. Кард артау у сæрибары фæрæз. Ацы мотив дзæнгæрæгау зæлы Амраны мифты æмæ таурæгъты. Амран адæмæн зынг кæй æрхаста, уый тыххæй йæ Хуыцау бастæй дары лæгæты. Уым ауыгъдæй лæууы йæ кард дæр. Рæхыстæ асæттынæн ис иунæг фæрæз – кард. Амран æм не ’ххæссы, – ацы уавæры дæр ис арф мидис, символон хъуыды. Амран зæгъы: «Æз уын кæд аирвæзон, зæххон адæм, уæд уæ амонд æрцæудзæн» («Амран æмæ цуанон». ИТ, 47). Фæлæ Амраны къухы нæма бафтыд йæ кард. 19. Кардæн кад кодтой кадæг æмæ зарæг. Уыдон алы хуызты стауынц цирыхъы æууæлтæ. Кард хæстмондагæй цъæх арт уадзы, йæ кæрддзæмы хæрдмæ хауы, зæлланг кæны. Эпикон барæг быдырты куы фæцæуы, уæд йæ карды фындз хахх кæны дзывырау, стигъы зæххы уæлцъар, фæлдахы нæуу. Нæртон кард хъæд æмæ дурыл къуымых нæ кæны, фæлæ цыргъдæр. Сосланы карды фистоныл ис алæмæты хъуымбылæг, уый йын тар æхсæвты рухс кæны йæ фæндаг (НК, II, 164). Бынтон алæмæт у Сайнæг-æлдары кард – Сафайы арæзт цирыхъ, уымæн йæ иу фарсæй æрттивы хур, иннæ фарсæй – мæй; уыцы карды арвайдæнау зыны, зæххыл цыдæриддæр цæуы, уый (НК, III, 592). Кард бæгуыдæр, дæтты ныфс æмæ æхсар. Хазбийы зарæджы ис ахæм диалог: – Барæг, дæ бæх та цæмæй у? – Йæ саргъæй æмæ идонæй. – Саг лæг дзæбæх та цæмæй у? – Йæ кардæй æмæ ливорæй. Уæддæр зæгъын хъæуы: кардæн лæг хъæуы, уæлахизæн та – æхсар, арæхст æмæ зонд. Гæрзармы къухы карды къуыдзы цирхъ у. Гуымирыты басæтты æрхъуыдыдзинад. Нæртон царды уаг (стиль жизни) уыдысты балц, стæр æмæ куывд, йæ кады нысан – кард, бæх æмæ æхсар. Фæлæ уыцы æууæлтæ æххæстæй не ’вдисынц фыдæлты царды ныв. Васо хуымæтæджы нæ загъта: «Кард æмæ фæндыр – уыдон сты Нарты дывæр символ»37. Гуыппыртæ кардæй куыд арæхсынц, афтæ цæгъдынц фæндырæй дæр. Уый нæ, фæлæ хъисфæндыр æрымысыд тызмæг хæстон Созырыхъо (НК, II, 209). Нарт стыр хæзнайыл банымадтой Сырдоны фæндыр. Фæлæ царды ис карз быцæутæ. Рыцарьтæ куывтой: «Дæ хорзæх ратт ацы кардæн, цæмæй хъахъхъæна фыдызнæгтæй сыгъдæг аргъуан, сидзæрты æмæ сидзæргæсты…» Кард цæхæр калы арвæрттывдау, судзы тар, рухс кæны тохвæндаг. Кард уыди Рæстдзинад, Сæрибар æмæ Намысы хотых. 1. Бартон Ричард Ф. Книга мечей. – М.: Центрполиграф. 2004. – 6 ф.
Кард лæппу æмæ чызджы астæу æвæрдæй уыди æфсарм æмæ сыгъдæгдзинад хъахъхъæнæг. Уыцы намысон æгъдау дис æфтыдта фысджытыл, нывæфтыд æй кæны Е. Барановы радзырд «Товарищи. Из осетинской жизни»23.
Ацы мотив уæлдай парахат у аргъæутты. Кард кæд ирдæй лæууа, уæд герой ис æдас ран; кæд кард згæ кæна, уæд та герой вæййы кæнæ мард, кæнæ тæссаг уавæры. Фаззæттæ Будзи æмæ Кудзи «сæ фыды кард ныссагътой цатыры цæджындзы: йæ ком – хуссармæ, йæ фистон – цæгаты ’рдæм. Кард та хуымæтæг нæ уыд. Йæ галиу фарсы зынд, цыдæриддæр скæсæны цыди,уый; йæ рахиз фарсы та зынди цыдæриддæр цыди ныгуылæны, уый»26. Афтæмæй æфсымæртæ бæрæг кодтой, чи сæ цы уавæры ис, уый.
Йæ разы ’ркалдтой чысыл Батрадзæн.
Сæ фæринк кæрдтæ иуварс аппæрстой
Æмæ йæ разы æрзоныг кодтой. (Нартæ, 166).
Рухсаг æрбаут, хъæбатыр фаззæттæ, –
Мæхъæлæй байстой сæхицæн фæлдисыны гæрзтæ.
2. Кардини Франко. Истоки средневекового рыцарства. – М.: Прогресс, 1987. – 43 ф.
3. Граков Б.Н. Скифы. – Изд.-во МГУ, 1971. – 82 ф.
4. Кин Морис. Рыцарство. – М.: Научный мир, 2000. – 186 ф.
5. Легенды и сказания Древней Греции и Древнего Рима. – М.: Правда, 1987. – 152 ф.
6. Коломийцев Игорь. Тайны Великой Скифии. – М.: Олма-Пресс, 2005. – 34 ф.
7. Дюмезиль Ж. Осетинский эпос и мифология. – М.: 1976. –156 ф
8. Алборов Б.А. Некоторые вопросы осетинской филологии. – Орджоникидзе: Ир, 1979. – 235–256 ф.
9. Легенды и сказания Древней Греции и Древнего Рима. Состав. А. А. Нейхардт. –М.: Правда, 1987.– 496 ф.
10. Кануков Инал. В осетинском ауле. – Орджоникидзе: Ир, 1985. – 294 ф.
11. Кардини Франко. Амынд чиныг, 98 ф.
12. Дюмезиль Ж. Амынд чиныг, 65 ф.
13. Кардини Ф. Амынд чиныг, 100 ф
14. Гуревич А. Песнь о Нибелунгах // Беовульф. Старшая Эдда. Песнь о Нибелунгах. – М.: БВЛ, 1875. – 714 ф.
15. Смирнов А. Песнь о Роланде // Песнь о Роланде. Коронование Людовика. – М.: БВЛ., 1976– 592 ф.
16. Ирон аргъæуттæ. – Сталинир, 1956, 49 ф.
17. Уый дæр уым, 33 ф
18. Кануков Инал. Амынд чиныг, 23 ф.
19. Эпос и мифология осетин и мировая культура. – Владикавказ: Ир, 2003. – 16 – 77 ф.
20. Беджызаты Чермен. Хъуылаты Созырыхъо. Уацмыстæ. – Дзæуджыхъæу: Ир, 1995. – 87 ф.
21. Беовульф. Старшая Эдда. Песнь о Нибелунгах. – М.: Худ. Литература (БВЛ), 1975. – 350 ф.
22. Ирон аргъæуттæ. – Сталинир, 1956. – 19 ф.
23. Периодическая печать Кавказа об Осетии и осетинах. Кн. VI. – Владикавказ, 2006. – 263 ф.
24. Заколдованный замок. Персидские сказки. – М.: Миф, 1992. – 22 ф.
25. Братья Гримм. Сказки. – М.: Эксмо. 2004. – 340 ф.
26. Бритаев Созрыко. Сказки. – Владикавказ: Ир, 1995. – 12 ф.
27. Ирон аргъæуттæ. – Сталинир, 1956. – 199 ф.
28. Смирнов А. Амынд чиныг. 595 ф.
29. Эллинские поэты. В переводах В. Вересаева. – М.: ГИХЛ, 1963. – 380 ф.
30. Легенды и сказания Древней Греции и Древнего Рима. – М.: Правда, 1987. – 491 ф.
31. Мельникова Е.А. Меч и лира. Англосаксонское общество в истории и эпосе. – М.: Мысль, 1987.– 97 ф
32. Чибиров Л.А. Традиционная духовная культура осетин. – М.: РОСПЭН, 2008. – 134 ф.
33. Кардини Ф. Амынд чиныг. 310-311 ф.
34. Кондрашов А.П. Легенды и мифы Дрвней Греции и Рима. – М.: Рипол классик, 2004. – 193 ф.
35. Хетагуров Коста. Полн. собр. соч. в пяти томах. Т. IV. – Владикавказ, 2000. – 352 ф.
36. Оссовская М. Рыцарь и буржуа. – М.: Прогресс, 1987. – 89 ф.
37. Абаев В.И. Избранные труды. – Владикавказ: Ир, 1990. – 202 ф.
ДЖУСОЙТЫ Нафи
КУЫ ХАУАЙ, УÆД –
СТЪАЛЫЙАУ БÆРЗОНДÆЙ
Сагъæс æнæфыст чиныгыл
Иуахæмы Шамил ныффыста хъазгæмхасæн ныхæстæ: мæнæ мыл Нафи ацы хатт ныффысдзæн монографи… Чи зоны, йæ ныхæсты хъазæгой равджы аууон балæууыд уайдзæф дæр, ома, цы диссаг уыди ацал-ауал азы дæргъы иу уац ныффыссын!.. Бирæ кæмæдæрты дæ куы ‘вдæлд, мæн фæсвæд цæй охыл ныууагътай?.. Уайдзæфы тыххæй, чи зоны, раст нæ хъуыды кæнын, фæлæ мæн рагæй фæндыд Шамилы сфæлдыстадон куыстыл лæмбынæг æрдзурын.
Рагæй уыд мæ удрæбын иу хъуыды: хистæры хæс у, йæ зæрдæ цы кæстæрæй барухс уа, уымæн арфæйы дзырд зæгъын, йæ зæрдæ йæ куыстмæ тынгдæр цæмæй райа, уый охыл. Мæнæн мæхицæн мæ рагбонты мæ уд æфсымæры уарзондзинадæй æвидигæ рæвдыд бакодтой Гафез æмæ Плиты Грис. Гъе æмæ мæн дæр фæндыд уыцы рæсугъд æгъдау дарддæр хæссын… Нæ мын бантыст, куыд æмæ мæ цас фæндыд, уыйас, фæлæ мæ чысыл рецензитæ Малиты Васо æмæ Хъодзаты Æхсары фыццаг чингуытыл уыцы зонд æмæ зæрдæйæ фыст уыдысты. Мæ зæрдæйæн Васо æмæ Æхсарау рухс ныфс æмæ аив æхцон хастой Камал æмæ Шамилы поэтикон дзырд æмæ удыхъæд дæр. Гъе, фæлæ мын уыдоныл йæ рæстæджы ныффыссын ницы бантыст. Иу бон цы баззайы æнæкондæй адæймаджы фæндиæгтæй, ууыл стæй бирæ мæйрухсытæ скæсы!.. Ныр ма мæ миднымæр хъынцъым кæнын, фæлæ æдых у æрæджиауы зонд: фæнды дæ исты хорз саразын, фæлæ дæ дæ хъару нал хæссы! Ныр ма мæ бон у иунæг хъуыддаг бакæнын: чиныг цы хуызы ныффыссин, уый ранымайын.
Кæсын дарддæр Шамилы курдиат авдсæрон уæйыгау бирæ цæмæдæрты арæхсы. Зæгъæм, Шамил у иттæг хорз тæл-мацгæнæг. Мæнæ йын йæ юбилейы бонмæ цы чиныг рацыд («Саст дзæнгæрæг», Дз., 2000), уым ис сæрмагонд хай – «Æрфæны фæд», поэты стихфыст тæлмацтæй код чи у, ахæм. Уым сты тæлмацтæ Берн-сы, Байроны, Лермонтовы, Петефийы, Гартманы, Уланды, Майковы лирикæйæ. Мæ нымадæй, сты иттæг дырыс æмæ аив тæлмац. Шамил у тынг дæсны тæлмацгæнæг. Æрмæст поэтикон уацмыстæ куы тæлмац кодтаид, уæддæр йæ ном барджынæй бацыдаид ирон аив литературæйы историмæ. Шамил фæстаг дæс азы сси нæ дзырдаивады иууыл арæхстджындæр æмæ зæрдæрисгæдæр публицист. Нырма не сты æмбырд æмæ хицæн чиныгæй уагъд Шамилы публицистон уацмыстæ, фæлæ сæ Иры дзыллæйæ чи нæ зоны, ахæм стæм лæг разындзæн. Чи зоны, Шамилы поэтикон фæдис бирæтæм нæ фехъуыст кæнæ та сын сæ зæрдæйы уидæгтæм нæ баххæст. Йæ поэтикон публицистикæ та фехъуыст алкæмæ дæр, чиныг кæсынмæ мæнæ цымыдис чи нæу, уыдонмæ дæр. Уый та уымæн афтæ у, æмæ Ша-мил-публицист адæммæ дзырдта куы газеты трибунæйæ, куы та телевизоры экранæй æмæ радиойы хъæлæсæй. Йæ публицистикæ йын поэтикон уымæн хонын, æмæ Шамилы публицистон ныхас амад у бæрзонд æмæ зæрдиаг æнкъарæнтæй. Йæ сæйраг аргументтæ конд вæййынц æнкъарæнтæ æмæ æхсæндзарды фæзындты аив арæзт сурæттæй. Ахæм уыдысты йæ рæстæджы Гæдиаты Секъайы аив публицистон уацтæ дæр. Шамил йæ уацты афтæ зæрдиагæй фæкæны йæ сагъæс, йæ хъыгзæрдæйы хъынцъым, æмæ, чи зоны, дæ бон бауа йæ хъуыдыйы иувæрсты ахизын, фæлæ дын дæ æрдæ афтæ бакъуырдзæн, æмæ йæм ма æрыхъусай, уый дæ бон нæ бауыдзæн Шамилы сфæлдыстады сæйраг фæлтæртæй ма иу у йæ поэтикон драматурги. Поэтикон уымæн, æмæ Шамилæн йæ драмæтæ дæр йæ поэзийы жанртау фыст сты стихтæй. Уый та афтæ амоны, æмæ драмæты сконды хуымæтæджы, æрвылбоны цардыуаг æвдыст куы цæуы, уæддæр ын ис уæлвонг ахаст: стих домы драмæйы стилистикæйæ дæр æмæ ситуацийæ дæр уæлвонгдзинад. Уæлдайдæр та уымæн, æмæ Шамилы драмæ фидар баст у йæ романтикон поэзиимæ: йæ поэмæты æмæ балладæты сюжетикæ æмæ характертæ аразæн аивадимæ. Цæвиттонæн фаг у иунæг хабары кой ракæнын дæр… Драмæ «Цомахъ»-ы ис ахæм ситуаци: студент Беслæн, революцийы фæдисон, лыгъд лæг, царды мæнгард хицæуттæй исы дзыллæйы æнусон æфхæрды маст. Хицæуттæ йæ фæдыл зилынц, фæлæ йын ницы сæ бон цæуы. Уæд ныллæууыдысты ахæм хиныл: æрцахстой йын йæ мады, цæмæй фырт йæ мады ахæстонæй рауадзыны охыл йæхи радта барвæндонæй хицæутты къухмæ… Мад уый куы базыдта ахæстоны къуымы, уæд дзуры, йæ лæппуйы фæдыл цы лæгмар зилы, уымæ: …ды мадæй Ацы ныхæсты фæстæ мад йæхи кардæй ныррæхуыста, фæлæ ма йæ уд исгæйæ, адзырдта йæ зæрдиа-гмæ: «Мæ хъæбул, мæнмæ дæ зæрдæ нал æхсайдзæн ныр…». Мады ахæм фæлгонц ис драмæйæ æхсæрдæс азы раздæр фыст балладæйы дæр («Мад»). Уым дæр Мад дзуры паддзахы хъузонмæ, йæ зæрдæ кардæй куы ныццавта, уæд: Цагъар! Ды байхъус ныр мæ дзырдмæ, Шамил фыццаджы-фыццаг æмæ фæстаджы-фæстаг нымады дæр уыд, у æмæ уыдзæн кæддæриддæр поэт. Ахæм у йæ курдиаты æрдзы хъæд, кæд бирæ цæмæдæрты æххæссы æмæ арæхсы, уæддæр. Гъе æмæ йыл чиныг чи фысса, уый æдзух йæ зæрдыл хъуамæ дара ацы фарны хъуыддаг. Шамилы армы стих ахæм коммæгæс кусæнгарз æмæ хæцæнгарз у, æмæ, зæгъгæ, сæр бахъуыд, уæд иттæг аив ранывæндид стихтæй, ирон æфсинтæ арахъхъ куыд рауадзынц, уый дæр. Мæнæ Бернс бæгæны фыцыны процесс куыд равдыста диссаджы æмдзæвгæ «Джон-хъæбæрхоры нæмыг», зæгъгæ, уым, раст афтæ… Гъе, фæлæ æз Шамилы чиныг кæм нæ фыссын, уым йе стихы миниуджытæ æвзарын дæр мæнмæ нæ хауы, фидæны иртасæг сыл йæхæдæг сагъæс кæндзæн, фæлæ ма мæ фæнды уый артдзæстмæ иу-дыууæ къæцæлы кæнæ сагъæсы баппарын… Фыццаг сагъæс. Шамил дунейы романтизмы раззаг традицитыл æнувыд кæй у, ууыл дзырдтам, фæлæ ам сæйраг дзуринаг хъуамæ уа иу вазыгджын æмæ ахсджиаг фарст. Романтикон традици фыццаг æмæ барджын хъæлæсæй сдзырдта, адæймаг æмæ цивилизацигонд дунейæн цы ахастытæ ис, уыдоныл. Йæ хъуыды та уыди мæстæлгъæд, уыцы дунейы адæймаджы трагизмæй хъуырмæ дзаг. Ирон литера-турæйы ацы хъуыды рагæй уыд. Буржуазон цивилизаци адæймаджы дæлдзиныг кæй кæны, йæ удыхъæд, йе ‹гъдау æмæ йын йæ фарн кæй халы, уый тыххй бирæ цæхгæр æмæ риссаг ныхæстæ ис Хъаныхъуаты Иналы сфæлдыстады, фæлæ иронау ацы трагизмыл фыццаг æмæ бæрзонд аивады хъæлæсй сдзырдта Ни-гер. Ацы трагикон проблемæйыл сагъæсы Нигер у Шамилы комкоммæ фыдæл. Æвæццæгæн, Нигеры ли-рикæйы Шамилæн иууыл хиондæр у йæ диссаджы поэмæ «Æнкъард дæн æз… Тыхст у мæнæн мæ зæрдæ…». Ацы хабар зын фæхатæн нæу. Шамилы цалдæр æмдзæвгæйы бæлвырд дзурынц уый тыххæй («Иу куывды», «Сæрдыгон изæр Цъæйы комы» æмæ æнд. Шамил ацы хъуыддагыл – адæймаджы трагикон хъысмæтыл цивилизацийы дунейы! – уæлдай æнувыд уымæн уыд, æмæ йæ нымадæй социалистон цивилизаци дæр адæймаджы хъысмæт удыхъæды хорзмæ нæ раздæхта. Реалон социалистон дунейы ахæм дызгъуымтæ æмæ фæлывд фæзындтæ уыд, æмæ адæймаджы удыхъæд хæлдмæ, гуманистон рæзынадæй иппæрдмæ цыд. Æхсæнады хицауиуæггæнджытæ дзы арæзтой сæхицæн коммæгæс цумайы лæппу, фæсдзæуин, афтæмæй социализмы нысан та адæймагæй сæрыстыр æмæ сæрибар удгоймаг сфæлдисын уыди. Гъе æмæ, мæ нымадæй, Шамилы трагикон хъынцъым ацы фæзынды фæдыл раст уыди. Романтикон фырдиссаджы хуызы йыл кæй дзырдта, уый та йæ курдиаты æрдзы хъæдимæ баст у æмæ цæстмæдаринаг нæу. Чи зоны, фидæны иртасæг не сразы уа мемæ, стæй Шамилы поэтикон концепциимæ дæр. Уый йæ бар у, фæлæ йæ адæймаджы трагикон хъысмæтыл цивилизацигонд дунейы æрдзурын кæй хъæудзæн, уый æнæмæнг у. Гъе æмæ йæ артдзæсты рухсæн мæ къæцæл дæр кæд исты ахъаз фæуаид… Дыккаг сагъæс. Раст у, Шамилы хъуыды цæргæсау зилæнтæ кæны адæймаджы хъысмæты алыварс цивилизацигонд дунейы. Фæлæ уыцы хъысмæтыл сагъæсы Шамил агуры рæстдзинад: поэты хъуыды æргом арæзт у хъыбыллæйы фатæгау рæстдзинадмæ – æхсæндзарды, адæймаджы зæрдæ æмæ зонды, йæ миты, йæ ахастыты, йæ фæндиæгты. Йæ фæндиаг та у – адæймаджы хæрзæгъдау идеалон хуызы, стæй, куыд адæймаджы, дунейы æмæ Хуыцауы раз, афтæ сабийы, æмгары æмæ йæ удлæууæн чызджы раз дæр æвидигæ куы уаид. Ацы сагъæс поэты хъуыды ахизын кæны хицæн адæймаджы хъысмæтæй чысыл адæмы хъысмæтмæ цивилизацигонд дунейы, паддзахады, адæймагады знæт æмæ змæст океаны… Поэты фæндиаг, йæ уаздæр бæллиц – ныййарæг адæмы хæрзæбон, райгуырæн уæзæг – Ирыстоны хæрзæбон, бæрзонд ном æмæ æнусон фидауц. Шамил уыны – нырыккон цивилизацийы трагизмыл амад у канд хицæн адæймаджы цард нæ, фæлæ ма чысыл адæмты историон хъысмæт дæр. Уый та йæм ирдæй зыны, ирон адæмы хъысмæтыл куы сагъæс кæны, уæд. Уæлдайдæр та фæстаг дæс азы дæргъы… Диссаг нæу, ацы сагъæсты поэт фылдæр-фылдæр тыхст зæрдæ æмæ æнкъард хъæлæсæй кæй фæхæссы йæ ныхас. Бæргæ, ацы трагикон уавæрæй фервæзынæн исты амал куы уаид æмæ йæ куы зонид поэт, уæд фæзынид йæ ныхасы ныфсы æмæ зæрдæрайы интонаци дæр. Фæлæ чи зоны ахæм амал? Зæгъæд ма йæ, æмæ йын удæгасæй цырт сараза нæ зæрдæрыст æмæ удвæллад дзыллæ… Æртыккаг сагъæс. Мæ ныхасы æгæр арæх ис романтизмы кой. Шамил романтик кæй у, уый дызæрдыггаг нæу. Фæлæ уый бынтон раст нæу. Шамил цыппор азы зиууон куыст фæкодта нæ дзырдаивады, æмæ йæ поэзийы ацы рæстæджы бирæ ивддзинæдтæ æрцыди. Мæнмæ афтæ кæсы, цыма йæ поэтикон стилы æмæ хъуыдыкæнынады 70-æм азты цырен кæнын райдыдтой реалистон тенденцитæ. Шамилы сфæлдыстады ацы миниуæг уæлдай ирдæй разынд фæстаг дæс азы. Цæмæй мæ хъуыды уырнинагдæр уа, уый охыл кæрæдзиуыл абарæм дыууæ æмдзæвгæйы, поэты райгуырæн къуым Дзомагъы тыххæй. Сæ иу «Ныгъуылынц Дзомагъы къуылдымтæ…» фыст у 1964 азы, дыккаг – «Фæлгæсæны» та – 1995 азы, се ‘хсæн – æртын азы… Дыууæ дæр – иттæг аив æмæ зæрдиаг фыст, цыма раст сæрдыгон уадымс поэты зæрдæйы тæгтыл фæндыры хъистау хъазыди… Фыццаг æмдзæвгæйы поэт Дзомагъы хуызтæ уыны æхсæвыгон, мæйы сайæгой рухсмæ. Композицион æгъдауæй уацмыс конд у дыууæ хайæ. Алы хайы дæр – фæйнæ æртæ катрены. Фыццаг фæуд кæны ахæм нывæй: «Æрфынæй рох уæлмæрды дурыл//Æхсæвы ирд цæссыгты мæй…». Дыккагæн дæр ис ахæм кæронбæттæн: «Ам дурты бамыр ис мæ катай, //Ам худы суадæтты мæ цин!..» Æмдзæвгæ райзæрдæйæ фыст у, фæлæ уæддæр романтикон фырдиссаджы охыл поэты цæст мæйы дыдзы рухсмæ дæр уыны æппæт. Стæй Есенинмæ куыд у, ам дæр афтæ: «Буйство глаз и половодье чувств…». Мæнæ рох уæлмæрды ингæны къæйыл æрбадт æхсæвы æртæх, поэты нымадæй та арвы «ирд цæссыг», ома, арв æхсæв сусæгæй кæуы «рох уæлмæрды» ныгæд адæмыл, æмæ уыцы цæссыгты бацыд мæйы сурæт – «æрфынæй мæй». Раст ахæм хуызы бацыд поэты катай æмырæй дурты хуылфы. Суадæтты та доны чызгау хъазы йæ цин. Æппæт уыцы хуызтæ æмæ фæзындтæ фенынæн хъуыди романтикон равг æмæ цæсты рухс, науæд фæл-дисæг фантази. Шамилы цæст Æфсатийы дарддзæст лæппуйæ хуыздæр уыны, зæххыл цы ис, цы цæуы, уый дæр æмæ ма, авд уæларвы сæрмæ цы ис, уый дæр. Стæй канд уынгæ нæ, хъусæй дæр афтæ арæзт у. Йæ зæрдæйы хъустæ ахсынц, ныры сейсмографион техникæ цы нæу фехъусынхъом, уый дæр. Къостайы загъдау, хорз поэт хъуамæ дзура «Авд хохы фæстæ мæгатæ//Хос куы фæкæрдынц,//Авд дæлзæххы бын дзынгатæ//Снæр куы фæцæгъдынц…». Шамил дæр ахæм дарддзæст æмæ къæрцхъус поэт у. Иу дзырдæй, уацмыс тынг аив фыст у, фæлæ уæддæр поэтикон фантазийы саби у, Дзомагъы æцæг хуызтæй дзы хæрзчысыл цыдæртæ ис. Фыццаг стихы Дзомагъы бæсты æндæр ном куы уыдаид, уæддæр уацмысы ницы аивтаид. Зæгъæм, мæнæ афтæ – «Ныгъуылынц Ерманы къуылдымтæ…». Æмæ уырдыгæй та ахæм ничи уыд. Хъороты поэттæ Дауыт æмæ Хъазыбегæн ахæм уацмыс ныффыссыны хъару Хуыцау нæ радта… Аив æмæ гармонион у æппæтæй дæр æмдзæвгæ, фæлæ мæйы рухс мынæг кæны æрдзы нывæн йæ ахорæнтæ æмæ тигътæ. Уæлмæрд рох у, æхсæвы æртæх – «ирд цæссыгтæ», дымгæ – «аргъаухæссæг», ныв æнæхъæнæй – фынфенæгау… Бынтон æндæр стилистикæ уынæм дыккаг æмдзæвгæйы. Ам алцыдæр уынæм йе ‘рдзон хуызы: Мæ кувæндонау Фæлмæн рагъмæ ссыдтæн. Æрыскъæф æмæ саунæмыг хæрздæфæй Гъе, æмæ кæд ацы æмдзæвгæйы кæрон дæр поэт зæгъы: «Цæуы мыл бон сыгъзæрин фынау цадæг», уæддæр уынæм Дзомагъы фæлгонц фыны хуызы нæ, фæлæ йæ реалон хуызты сфæлдыстад дæрдтыл ныззылд, æмæ йæ иудадзыг романтикон цухъхъайы куы уынæм, уæд раст нæ уыдзæн. Ам барджынæй дзурæн ис реалистон стилистикæйыл дæр. Уæлдайдæр та, поэт фæстаг 10-15 азы дæргъы цы уацмыстæ сфæлдыста, уыдоныл куы цæуа дзырд, уæд. Шамилы лирикæйы реалистон тенденцитыл дзурæг у ноджыдæр иу фæзынд: йæ уацмысты ‹хсæн арæхдæр кæнынц, юмор æмæ ирони кæм ис, ахæмтæ. Мæнæ хæрзчысыл миниатюрæ «Сыхаг чызгæн». Изæрыгæтты чызг рацæуы тезгъо кæнынмæ æмæ йæм бæргæ бауæндид лæппу дзырд баппарын, фæлæ æдзух йемæ ис» дынджыр егар». Уацмыс фæуд кæны юморæй: «Дæ куыдзæй дын нæ тæрсын, //Дæхæдæг та – тæссаг!..» Афтæмæй мидбылхудты рухс тын ахъыдзы кæны зæрдæ, æмæ уый дæр райгондæй хурварс абады!.. Æндæр æмдзæвгæ «Æнæ хай»-ы поэт фыссы: Мæ цард, мæ дуне раууат, Ам дæр та лексикон юморæй æмдзæвгæйы артдзæст барухс. Цы тас æмæ дзы тар уыд, уый сыстад нæ цæсты раз чысыл æмæ æдыхæй. Махæн та нæ удрæбын сæвзæрд ныфс æмæ сæрыстырдзинады равг: ницы кæны, ацы дунейы æцæг адæймаджы зонды лæджы ном сæудæджеры арæхстæй – ома, давын æмæ стигъынæй – кæнгæ нæу! Ис бæрзонддæр хъуыддæгтæ, æмæ мах уыдон фарн æмæ фидыцæй цæрдзыстæм ныр дæр æмæ фидæны дæр! Цыппæрæм сагъæс. Шамилы поэтикон ныхас ахæм æрдзон хуызы цæуы, зæлы стихы сконды, æмæ, æдде бакæсгæйæ, афтæ зыны, цыма йыл поэт хъуыды дæр нæ фæкæны: йæ зæрдæ куы ‘рцагуры дзурын, уæд райдайы стихтæй æлвисын йæ хъуыдытæ. Уый афтæ нæу. Кæй зæгъын æй хъæуы, афтæ дæр вæййы, æмæ æмдзæвгæ æвиппайды зæйраскъуыдау сысты зæрдæйы рæбынæй æмæ йæ æрдзон гаччы абады. Фæлæ ацы хабар дæр у фæлтæрд æмæ хъомыл интуициимæ. Интуици та хъомыл кæны дунеон поэзийы курдиатджындæр уацмыстыл. Зонын æй, Шамилы тыххæй æнæфыст чиныгæй ам цы загътон, уыдон йæ койтæ сты, æндæр ницы, фæлæ, чи зоны, иу æмбаргæ иртасæгæн исты фæахъаз уой… Ацы ныфсæй хæссын рæгъмæ мæ дзыбанды-тæ Шамилы сфæлдыстады алфамыблай.
Нæ райгуырдтæ. Куы аппарис дæ хæрв,
Уæд калмæй рыгты абырис. Ныр байхъус:
Хуыцауы ард дæ фæдыл æфтыд фод,
Фæлдыст фæу æвзæр мардæн, ды мын
Куы нæ скæнай фæстаджы бон мæ фæдзæхст…
Мæ хабар-иу мæ иунæг фыртæн зæгъ…
Кæд ма лæджы цæсгом хæссыс,
Кæд ма лæджы цардæй цæрыс,
Фæхæсс уæд ацы кард мæ фыртмæ,
Зæгъ ын: йæ зæронд мад фæмард…
Ныр уый сæрибар у, – нæ рисдзæн
Мæ тыхст, мæ зынтыл æмæ исдзæн
Нæ маст фыдызнæгтæй йæ кард…
Ныр бадын буцæй фæлгæсæны æз…
Зынынц мæм дардæй Урстуалты уæлвæзтæ,
Мæ сæрмæ тауы Бурсамдзели рухс…
Кæнынц мæ удæн хин æмæ кæлæн.
Хæрын мыдау ыскъамотæ сæлæфæй,
Сычъигæрдæг æлутон у мæнæн…
Æнтыстæн нæй фæрæз.
Сæудæджер мæ нæ рауад, –
Нæ зонын давын æз.
Мандат мæм нæй, – йæ уæз ын
Нæ фæразын хæссын…
Хуыздæр куыстæн нæ бæззын
Æмæ Стишки фыссын…
ДЖЫККАЙТЫ Шамил
НÆ ВÆЙЙЫ РУХСÆН
САУ ТАЛЫНГ ЙÆ ИНГÆН
Поэты хъысмæт Нафийы лирикæйы
Ирон культурæйæн хæрзгæнæг æмæ хæрзаудæг чи уыд, уыдонæй иу у Джусойты Нафи. Уый у, Иры зæхх йæ хæрзтæ рæдауæй кæмæн радта, ахæм курдиатджын адæймаг. Бæсты фарн æмæ йын æрдзы тых радтой дзырдамонд æмæ зæрдæргъæвд. Нафи у хуымæтæг лæг æмæ хъомысджын ахуыргонд, цæргæцæрæнбонты у лæггадгæнæг æмæ зиууон, зиуы та йæ бон у кусын дæр æмæ зарæг сисын дæр. Йæ хистæрæн – кæстæр, йæ кæстæрæн – хистæр. Нæ классиктæн бæстон раиртæста се сфæлдыстадон бынтæ æмæ сын уымæй бакодта кæстæр æмæ фæдоны лæггад. Йæ кæстæртæн у зондамонæг æмæ ныфсдæттæг æмæ сын уымæй кæны хистæры æгъдау.
Кæсын дарддæр Фæндзай азæй фылдæр Нафи кусы æмæ тох кæны ирон аив дзырды сæрвæлтау. Бирæ йын бантыст. Йæ куысты ис бирæ бæркад. Йæ курдиат у парахат æмæ æппæтвæрсыг. Æмхуызон фæрæз ын сты дзырдаивады æппæт жанртæ: Нафи фыссы æмдзæвгæтæ æмæ поэмæтæ, радзырдтæ æмæ уацаутæ, романтæ æмæ драмæтæ, критикон æмæ публицистон уацтæ, зонадон монографитæ æмæ ахуыргæнæн чингуытæ, тæлмац кæны дунейы классикты уацмыстæ. Уыцы куыстæн хъæуы æвидигæ сфæлдыстадон хъару, уды тых æмæ цæсты рухс. Алы лæгæн дæр царды ис йæхи нысан, йæхи бынат. Нафийы курдиат æхсызгон хъуыд ирон культурæйы, ирон монон царды, æмæ адæмы фарнæй фæзындис афоныл. Нафи сфæлдыстадон куыстмæ бавнæлдта, нæ литературæйæн æппæты уæззаудæр заман куы скодта, уæд – хæсты фæстæ. 37-æм азы бабын сты нæ дзырды дæснытæ, нал уыдысты нæ классиктæ Арсен æмæ Нигер. Хæсты быдыры баззад æрыгон курдиатджын фæлтæр. Куыстой ма æрмæст цагъды уæлдæйттæ. Фæлæ политикон тыхбар æлхъывта сфæлдыстадон сæрибар, цензурæ æлвæста аивады авналæнтæ, хицауад фысджыты сæрмæ дардта Дамоклы кард. Æмгæрон нал уагътой рæстдзинад. Ссæстой адæмы æгъдæуттæ, сæфтой ирон æвзаг, хъоды кодтой нæ историйыл. Хæтой иудæтæ сæхи тæрхонгæнæг скодтой ирон литературæйæн, нæ фарны традицитæн. Сæ къух сын арæзтой бынæттон партион функционертæ, разынд сын хъузæттæ – козбау æмæ фæсдзæуин критиктæ. Адæмы хорздзинад æвдисын хуыдтой национализм. Ирон классиктыл калдтой марды сыджыт, сыгътой чингуытæ, сценæйыл урæдтой спектакльтæ. Хъодыгонд æрцыдысты Уастырджи æмæ Хазбийы зарджытæ. Афтæмæй æвзыди нæ литературæ, кæд дзы хицæн æнтыстытæ уыдис, уæддæр. Аскъуыдысты ирон классикæйы традицитæ. Ахæм уавæрты хъуыдис тохгæнæг фыссæг. Æмæ дзы фæзындис Нафи. Йæ бон цы уыд, уымæй хъахъхъæдта цытджын хистæрты, æфхæрын нæ уагъта суинаг кæстæрты. Нафийы куыст уыди ахъаззаг, йæ тох уыд хъазуатон. Уый арт цагъта йæ удæй æмæ сыгъта литературон царды хъуынатæ, сыгъдæг уддзæф уагъта уавæры æнуд къуымтæм. Гуымиры вульгарон критикæ нæ аивадыл цы бырон фæкалдта, уый ныссыгъдæг кæнынæн хъуыдис титаны куыст. Уыцы хъуыддаг цадæггай бантыст æгас фæлтæрæн, фæлæ йæ райдайæг, йæ амидингæнæг, йæ сæйраг архайæг æмæ æххуысгæнæг уыдис Нафи. Абон æнцон у рæстдзинадыл дзурын. Хъæрццыгъайы куы асурынц, уæд уасæг каумæ стæхы æмæ хъæрæй хъихъри кæнын байдайы. Фæлæ уæд, 50-æм азты, æцæгтæ дзурын тæссаг уыд. Уыцы уавæры сæвзæрд æмдзæвгæ «Булæмæргъ кæд зары». Уым Нафи расидт йæ этикон æмæ эстетикон фæтк: булæмæргъ (поэт) зары æхсæв, зæрдæуынгæг мæйдары, адæм тыхст куы вæййынц, уæд. Уыцы зарæг дæтты ныфс, хæссы рухс, фидар кæны зæрдæ, æвзæрын кæны бæрзонд фæндиæгтæ. Сахъат идеологи национ монон цард æмæ фыдæлты æгъдæуттæ хуыдта реакцион. Уæд Нафи ныффыста ныфсхаст æмдзæвгæ «Уастырджийы зарæг». Ирон фынгыл дæр цурон лæг хицæутты цæстмæ фауы адæмон æгъдау, худы мифон зарæгыл. Поэт æвдисы ахæм уавæр æмæ сæрыстырæй зæгъы: «Уæдмæ мæнмæ æрхæццæ зарæг, //Æмæ ныццæлхъ ластон фыдæнæн!» Фæстæдæр, 1968 азы, Нафи æппæтцæдисон журналы рауагьта философон уац «Воспитание чувств и обычай». Уый уыд сагъæс нæ национ культурæ æмæ ирон æгъдауы хъысмæтыл. Иу æмдзæвгæйы Нафи зæгъы: «Куы ‘вæрид исчи боны рухсыл сахсæн, // Уæд фестин æз фæдисгæнæг цъæх арт» (1958 аз). Æмæ æдзухдæр æххæст кодта йæ бæрнон хæс. Хъахъхъæдта боны рухс дæр æмæ аивады рухс дæр. Ныхæста традицийы скъуыд цæгтæ æмæ сæ баста литературæйы рæзтыл. Гуымыдза критикæ «ссардта» национализмы хъæстæ Цомахъы историон трагеди «Ос-Бæгъатыр»-ы. Нафи бацыд тæссаг тохы, рауагъта уац «Зынг зæгъынæй ком нæ судзы» (1952) æмæ сæфты азарæй бахызта нæ литературæйы хæзна, бæрзонд систа Цомахъы патриотон идейæтæ. Нафи йæ монографийы фæрцы хъодыйы азарæй бахызта Брытъиаты Елбыздыхъойы бынтæ. Раргом сын кодта сæ гуманистон æмæ патриотон мидис, сæ революцион ахаст. Адæмæн трагеди «Хазби» æвæрд æрцыд Хуссар Ирыстоны театры сценæйы æмæ разагъды уацмыс ногæй бафтыд нæ культурæйыл. Нафи монографитæ ныффыста Къоста æмæ Секъайыл, Елбыздыхьо æмæ Арсеныл, Цомахъ æмæ Нигерыл. Уыдон сты бындурон иртасæн куыстытæ, æвзæрст сæ æрцыдысты нæ классикты сфæлдыстады сæйраг фарстытæ. Дыууæ томæй рауагъта стыр куыст «История осетинской литературы» (Октябры размæ период). Уыдон сты нæ гуманитарон наукæйы егъау æнтыстытæ, сæ бындурыл рæзы ирон литературæзонынад. Нафи наукон бындурыл фыццаг хатт æххæстæй рауагъта Секъа, Темырболат æмæ Къубалты Алыксандры литературон бынтæ. Загъта уыдоны тыххæй фыццаг æппæтвæрсыг зонадон ныхас. Байаты Гаппойы ном хъодыгонд куы уыд, уæд ын Нафн бынат ссарда нæ литературæйы «Истори»-йы, æмбæлгæ аргъ ын скодта йæ культурон æмæ æхсæнадон куыстæн. Ирон фысджыты ног фæлтæрæн этикон æмæ эстетикон хъомылады хорз ахъаз уыдысты Нафийы наукон æмæ критикон уацтæ. Нафи ахызт официалон æмæ традицион фæткы сæрты æмæ æвзæрста хорз æмæ æвзæр, хор æмæ цъæмæл. Нафи уыд, мæнг авторитетты гамхудтæ фыццагдæр чи систа, уыцы критикон хъуыдыгæнæг. Уый къуындæг кодта, хицауад кæуыл аудыдта æмæ уый ныфсæй аив литературæ тутт дзæнгæдайæ чи ивта, уыцы фысджыты авналæнтæ. Ахæм тохæн хъуыд лæджыхъæд, курдиат æмæ зонадон цæттæдзинад. Аив литературæйы Нафи иунæг нæ уыд – йæ разæй цыдысты Плиты Грис, Цæрукъаты Алыксандр. Фæлæ критикон тохы иунæгæй уыд хæстон. Фæлвæрдтой йыл алы хуызты, фæлæ йæ нæ басастой. Нæ заманы ирон фысджытæй æппæтцæдисон аренæмæ барджынæй чи рацыд, уый у Нафи. 60–80-æм азты Советон цæдисы литературон быцæуты Нафи уыд хъазуатон архайæг, хъуыдыганæг æмæ дæсны полемист. Йæ ныхасæн ис кад æмæ аргъ, кæд арæх йемæ быцæу кæнынц, уæддæр. Нафи хуымæтæджы нæу, йæ центр Парижы кæмæн ис, уыцы литературон критикты дунеон ассоциацийы уæнг (МАЛК). Ирон литератортæй Нафи сси Наукæты академийы фыццаг уæнг – уацхæссæг. Æмдзæвгæ «Зын кары»-йы (1959) Нафи нымайы лæг æмæ поэты хæстæ æмæ фæрсы: «Зын у! Ай-гъай, зын у, мæ хæлар. Кæд уыд лæгæй цæрын æнцон?» Нафи лæг æмæ поэтæй домы адæмæн лæггад кæнын, фидар зондахаст, хæрамы ныхмæ тох кæнын. Зын хъуыддæгтæ сты уыдон, фæлæ Нафи скæны бæрзонд этикон хатдзæг: «Мæгуыр у, чи нæ уыд йæ царды уæд та ма иу хæстваг мæсыг!» Истори рохуаты куы ныгæдтой, уæд Нафи бавдæлд æмæ ныффыста «Фыдæлты туг» (1965). Уый уыд нæ фыццаг хъомысджын историон роман. Ам нывæфтыдæй зынынц 1830 азы цаутæ, нæ фыдæлты хъазуатон тох фыдыбæстæ æмæ сæрибары сæраппонд. Автор сагъæс кæны историон хъысмæтыл, иры иудзинадыл, бæрзонд сисы гуманизм æмæ патриотизм, афтæмæй цырын æмæ рæзын кæны национ идейæ. Ирон адæмæн национ бæллæх у, хæхтæ æдзæрæг кæй кæнынц, уый. Уыимæ сæфынц ирон царды æууæлтæ. Уыцы судзаг фарстмæ ирон адæмы аивады фæрæзтæй фыццагдæр æркæсын кодта Нафийы уацау «Урс-урсид мит» (1969). Уыцы проблемæтæ фыссæг æвæры уацау «Адæймаджы мæлæт»-ы дæр. Æрмæст ам фылдæр ис намысон (моралон) æмæ философон хъуыдытæ, адæймаджы сконд æмæ нысан цы сты, уый фæдыл. Критикæ уацмысæн скодта бæллиццаг аргъ, журнал «Дружба народов» æй банымадта афæдзы хуыздæр литературон æнтыстыл. Ссæдзæм æнус у канд наукæ æмæ техникæйы рæзты заман нæ, фæлæ у тыхы дуг дæр. Йæ уæз ын Нафи æнкъары хъуыдыгæнæджы зонд æмæ поэты зæрдæйæ. Роман «Сырдоны цæссыгтæ» (1978) уыд ахъаззаг фæзынд ирон прозæйы. Кæд эпосы сюжеттыл арæзт æрцыд, уæддæр у иттæг актуалон æмæ реалистон уацмыс. Фыссæг рахатыдта тыхбар æмæ æфсæддон тыхты гуымиры хуызтæ, раиртæста, закъон кæм нæй, уым тыхмитæ фæтк кæй вæййынц, уыцы æхсæнадон уавæр. Роман расайдта полемикæ – уый хорзы нысан у. Рацарæзты æвирхъау фæстиуджытæ, абоны фыдракæндтæ æвдисæн разындысты авторы рæстдзинадæн. Æхсæнадон цард фæфæлдæхт бындуронæй. Аивта æхсæнадон системæ. Бонджынтæ, хицауад æмæ партион функционертæ байстой экономикон, финансон æмæ информацион фæрæзтæ. Фысджыты фылдæр хай лæггадгæнæг ныллæууыдысты ног хицауадæн, ног социалон фæлтæрæн. Нафи нæ аивта. Æнувыд у адæмы фæндиæгтыл. Коммунизмы идейæтæ сты, цæрæнбонты фæллойгæнæг адæм цæмæ бæллынц, уыцы идеалтæ. Хицæуттæ сæ зыгъуыммæ кодтой, уый идейæты аххос нæу. Нафи гуманист у æмæ кусы адæмы фарнæн, тох кæны социалон рæстдзинадыл, фæллойгæнæг æмæ хъуыдыгæнæг адæмы идеалтыл, æфхæрд чи у, уыдоны бартыл. Йæ бæллиц у ирон адæмы иудзинад, сæ рухс фидæн, сæ фарн. Æнæлаз нæу Хуыцауы сконд дуне дæр. Æнæаипп нæу Нафийы куыст дæр. Хор цы найы уа, уым цъæмæл дæр æвзæры. Фæлæ Нафийæн йæ сæйраг куыст у адæмон иумæйаг исбон. Поэт иу æмдзæвгæйы дзуры, зæгъгæ, лæг æрмæст йæ къæхты бынмæ куы кæса, «уæд губакк æмæ хохæй хъауджы нæй». Поэт æмæ историкы хæс у «ныллæг æмæ бæрзонд» иртасын, хорз æмæ фыдæн аргъ кæнын. Нафийы цард у ирд æмæ хъæздыг – æргом хъуыдытæй æмæ ахадгæ фæллойæ. Нафи йæ бирæ куыстæй не скодта бынтæ, фæлæ скодта ном – йæхицæн æмæ йæ адæмæн. * * * Нафийы курдиат у æппæтвæрсыг. Уыцы миниуæг ын канд æрдзон лæвар нæу. Æппæтвæрсыг куыст поэтæй домдтой Рæстæг, Ирыстон æмæ ирон культурæйы хъысмæт. Гражданин æмæ фыссæджы хæстæ æххæст кæнынæн хъуыдысты литературæйы æппæт хуызтæ. Æмæ алы жанры дæр фыссæджы бынтæ сты бæзнаг æмæ ахадгæ. Раст загъта Æлборты Хадзы-Умар: «Бирæ æмæ алыхуызон хуызтæй конд у Нафийы лæджыхъæдджын, æхсарджын поэзи. Уыдон равзарын домы лæмбынæг ныхас æмæ сæрмагонд иртасæн куыст бакæнын». Зын у, Нафи æрмæст йæ лирикæйы цы фарстытæ æвæры æмæ цы хъуыддæгтыл дзуры, уыдонæн сæ ранымайын дæр. Фæлæ йæ удыхъæд, йæ философон зондахаст æмæ йæ эстетикон цæстæнгас æмткæй зынынц иу темæйы – поэт æмæ поэзийы темæйы. Уыимæ баст цæуынц йæ гуманистон æмæ йæ намысон-этикон идейæтæ дæр. Поэт мæнгæн нæ зæгъы: «Мæ риуы адæм æд зарджытæ æрцарди». Бæгуыдæр, адæм æмæ æцæг поэт иу цардæй цæрынц. Иу хъысмæт сын и. Нафийæн йæ бон у сæрыстырæй зæгъын: «Рæстдзинадæй хуыздæр зарæг нæ зонын». Уымæ гæсгæ мæ ныхас у, Нафи поэт æмæ зарæджы тыххæй цы хъуыды кæны, уый фæдыл. Нафи йæ поэтикон чингуытæй иу схуыдта «Зын кары» (1962 аз). Чиныджы номæй автор нысан кæны цæттæ поэты бæрн æхсæнадон царды æмæ аивады. Фæлæ æцæг поэт зын кары вæййы æдзухдæр. Курдиат домаг у йæхицæй, æмæ «авторы æууæлтæн бæлвырдæй фенæн ис суанг йæ фыццаг (сабион) фæлварæнæй дæр». Нафийæн аив дзырдмæ кæддæриддæр уыди уаз ахаст, фæлæ, кæй зæгъын æй хъæуы, поэтикон дæсныйадыл фæхæст бирæ фæлварæнты фæрцы. Джусойы-фырт ныффыста бирæ уацтæ æмæ монографитæ – уыдоны æвдыст цæуы дзырдон аивады истори, нырыккон литературон рæзт. Фæлæ уыцы куыстыты автор йæ хъус бæстон дары теорийы фарстытæм дæр; фысджыты зондахаст æмæ сфæлдыстадон метод кæм æвзары, уым æнæмæнг зынынц аргъгæнæгæн йæхи этикон æмæ эстетикон критеритæ дæр. Поэт уыцы иу рæстæджы теоретик дæр куы уа, уæддæр йæ эстетикæ бæлвырддæр разыны йæ аивадон уацмысты, уымæн æмæ эстетикæ æмæ поэтикæйæн ис æрдзон бастдзинад. Гетейы «Фауст»-ы ис арф эстетикон хъуыды: «Суха, мой друг, теория везде, А древо жизни пышно зеленеет». Курдиат сфæлдыстадон тых у æмæ йæ куыстæн закъонтæ фыццаджыдæр йæхæдæг æвæры. Теори, бæгуыдæр, фæндагамонæг стъалы у, фæлæ фæндаггон фæндаджы зынтæ йæхи тыхтæй сæтты. Раст бафиппайдта Мартин Опиц, зæгъгæ, «поэзи сæвзæрд, цалынмæ йын йæ аивад, йæ нысан æмæ йæ миниуджыты тыххæй ныффыстой, уый размæ». Нафийы этикæ æмæ эстетикæ иууыл ирддæрæй зынынц, поэт æмæ поэзийы тыххæй цы ‘мдзæвгæтæ фыссы, уыдоны. Поэты сæйрагдæр æууæлтæ сты граждайнаг лæджыхъæд æмæ активон æхсæнадон позици. Социалон хæрам æнусон æмæ æвидигæ у, нæй кæрон царды быцæутæн, уымæ гæсгæ нæ ивы поэты роль дæр мин азты дæргъы. Иæ нысан у царды фарн, рæстдзинад æмæ фидауц, уыдоныл та иугæндзон хъæуы тох кæнын. Тохгæнæг поэты æнусон бæллиц бæлвырдæй зыны Пушкины уæлмонц ныхæсты: «Хочу воспеть свободу миру, //На тронах поразить порок» (Одæ «Вольность»). Къæлæтджын у хицауады иумæйаг символ, хицауады царды айдæнау зынынц æхсæнады хъæнтæ. Нафийы рæстæджы нæ бæстæйы цард сахъат уыдис æмæ у бирæ социалон æмæ намысон низтæй, уыдонæн, Елбыздыхъойы загъдау, фыссæг у сæ хосгæнæг нæ, фæлæ сæ фидиуæг. Æмæ Нафи уыцы хæс æххæст кæны уæздан æмæ цæсгомджынæй. Ирон поэзийы сырæзт бæлвырд традици поэты фæлгонц аразынæн – йæ уидæгтæ цæуынц Къостайы сфæлдыстадæй. Уыцы традици дæр 30-50-æм азты фехæлди: поэт тохгæнæг нал уыд, фæлæ партийы хъузон, газетты разныхæстæ стихтæй нывæндæг. Уыцы уавæрты Нафи архайдта, æмæ йын æнтыст фæрныг традицитæ сног кæнын, поэты æхсæнадон нысаниуæг ногæй йæ бынатмæ сисын. Йæ лирикæйы фæзынд поэты ног тип: уый æхсæнады бацахста бæлвырд граждайнаг позици, нал уыд хицауады уынаффæтæ фæлгъауæг, сси сæрибар хъуыдыгæнæг æмæ рæстдзинадыл тохгæнæг. Æцæг поэзи сæнтысы йæ афоныл. Залымимæ тох кæнын хъæуы, тыхбар йæ къухы куы уа, уæд: йæ къæлæтджынæй куы рахауа, уæд йæ ныхмæ дзурын, дымгæ ехсæй куыд нæмай, афтæ у. Нафийы æмдзæвгæ «Булæмæргъ кæд зары» (1958 аз) фæзынд йæ афоныл. Булæмæргъ зары «æхсæв, зæрдæуынгæг мæйдары», лæг утæхсæны куы бахауы, уæд. Алæмæты зарæг адæймаджы райхъал кæны йæ тарф фынæй, æмæ лæг «зындæр фæндиæгтыл ныххæцы». Æмдзæвгæйы сæвзæры фæлгонцон параллелизм: булæмæргъ æмæ поэт. Нафи поэты уаг æвдисы комкоммæ карз ныхасæй: «Æрмæст кæд цины бонты зарай, – Поэт нæ дæ! //Хъыджы бон хус цæссыг куы ‘ппарай,– Поэт нæ дæ!» Автор поэты фæлгонц нывæнды абстрактон миниуджытæй нæ, фæлæ йе ‘мдугон поэтты æууæлтæй. Æмдзæвгæ свæййы карз инвективæ официозон поэтты ныхмæ. Козбау «зарджыты» фæрцы хицауадимæ æмвынг чи сси, уыцы кадвæлгъау фысджытæ дард сты æцæг поэзийæ, поэты фарн æмæ намысæй, æмæ Нафийæн сты æнæуынон. Уацмысæн йæ заманы уыдис бæлвырд адресаттæ, æмæ уымæй тыхджындæр кодта йæ актуалон зæлынад, фæлæ йæ хъуыды æххæссы æндæр замантыл дæр, ис ын иумæйаг эстетикон ахадындзинад. Козбаутæй хъауджыдæр Нафи йæ рæстæг схуыдта «карз дуг» – уым зарæг хъуамæ зæла æхсарæй, æрмæст афтæмæй бакæндзæн зæрдæйы дуар, æрмæст уæд сæмбæлдзæн йæ нысаныл: «Уæд лæг йæ хъыг æмæ йæ сары // Зæрдæ ‘мæ зонды тых ыссары!» Нафи иудадзыг цыдис тохмæ «ирои аив дзырды сæрвæлтау», æмæ йæ æнцой нæ уагъта поэты хъысмæт. Æцæг поэт æдзухдæр æмæ кæмдæриддæр цæуы карды комыл. Тæссаг уыд советон поэты уавæр 40-50-æм азты, уымæн æмæ рæстдзинад æхцон нæ уыд хицауадæн. Фæлæ поэт пехуымпар у æмæ хъуамæ йæ зæрдыл дара Дантейы фæдзæхст: «Нельзя, чтоб страх повелевал уму». Ныр бирæтæ, рæстдзинад дзурын кæй нæ фæрæзтой, уый кæнынц рæстæг æмæ уавæрты æфсон, фæлæ поэтæн нæй ахæм æфсон. Курдиат рухс тынтæ уадзы ныггæнды дæр. Руссо дзырдта: «Мæн Бастилийы куы бакæниккой, уæд æз уым скæнин сæрибары ныв». Политикон реакцийы дуджы Секъа фæндырдзæгъдæгæй (поэтæй) домдта рæстæджы хъæнтæ æргом кæнын æмæ йын фæдзæхста: «Ма фæтæрс, лæг, нæртон дæ кæд, – //Дæ удæн та цы хицау ис?!» («Фæндырдзæгъдæг»). Уыцы традици хæссы Нафи дæр æмæ поэтæй агуры лæджыхъæд æмæ курдиат. Тæрсæн ис карды бын – уый æрдзон инстинкт у æмæ хъæстаг нæу («Поэт куы уай», 1957). Фæлæ, «поэт уæвгæйæ, дæ фыссынмæ куы ‘рцæуай, уæд та цæмæй тæрсыс? Уæд хъуамæ уай хъæбатыр æмæ растдзур!» Нафийы ныстуаны ис арф эстетикон æмбарынад. Аивады кусæг сфæлдыстадон процессы свæййы сфæлдисæг, Хуыцауы ‘мсæр, уым сæрибар у йæ уд, уым паддзахиуæг кæны æрмæст йæ зонд, æмæ йын «мæлæты тас ницы хъом у мур дæр». Фæлæ ахæм уавæрæн хъæуы курдиаты æууæлтæ: Æрмæст уæнт: Сфæлдыстады æрдз вазыгджын у æрмæгон дунейау. Сæдæгай азты наукæ иртасы сфæлдыстады нысан æмæ психологи, фæлæ сæ сусæгдзинæдтæ мифон къуыбылойау къаддæр нæ кæнынц. Уыцы нысан бирæвæрсыг у, æмæ йын нæй иу дзуапп раттæн. Фæлæ йæ сæйрагдæр атрибуттæй иу у æлхъывд уавæрты удон сæрибар ссарын. Сæрибармæ тырнын у адæймаджы æппæты уæздандæр миниуæг, уый йæ кæны сгуыхтытæм æмæ хъазуатон хъуыддæгтæм. Уыцы тырнындзинадæн хуыздæр мадзал у сфæлдыстадон куыст. «Искусство наделяет творцов властью, которой могли бы позавидовать владыки земли, если бы обладали волшебной палочкой, извлекающей из хаоса действительности новый, неведомый мир; вместе стем оно оказывается скипетром, которому этот созданный мир подчиняется беспрекословно». Ахæм философон хъуыды ис Нафийы æмдзæвгæйы дæр, кæд æй хуымæтæг æмæ дæрзæг ныхæстæй ны-вæнды, уæддæр. Æрмæст сфæлдыстадон уæлмонцы вæййы лæг сæрибар æмæ æппæтхъом. Ирон лирикæйы бæрзонддæр æнтыстытæй иу у æмдзæвгæ «Зын кары» (1959). Уацмысы бæлвырдæй зыны поэт-гуманисты хъысмæт, йæ царды нысан. Уыимæ йæ зондахаст æмæ йæ царды æууæлты зынынц канд иумæйаг этикон идеалтæ нæ, фæлæ национ уаг æмæ национ удварн. Лæппуйæ ас лæгыл фылдæр хæстæ кæй ис, уый æргом фæтк у, æмæ йын ис æппæтадæймагон миниуæг. Нафи хуызджынæй æвдисы лæджы бæрн, йæ намысон хæс, йæ царды зынтæ: «Салдат ызнæт мæйдары куыд цæуа ихдоны хъуырмæ, æз уыйау бацыдтæн зын кары…» Æнæмæт æвзонгдзинад кæй ацæуы, кар йемæ хъыгтæ æмæ зынтæ кæй хæссы, уый æнусон темæ у. Байроны загъдау, æппæтæй зындæр у хуымæтæг æмæ зындгонд хъуыддæгтыл фыссын. Фæлæ Нафи темæ систа ног поэтикон æмвæзадмæ. Уавæрæн радта национ колорит. Хистæр æмæ кæстæры ахастытæ ам æргом кæнынц ирон этикон принциптæ. Ныр та? У алкæмæн дæр йе ‘нцой: Æмдзæвгæйы мелодийы зæлын сисы ног мотив: поэт æмæ хуымоны иудзинад. Лирикон геройы бæллиц у дурыл дæр æвзартæ суадзын, «зæххон цард уалдзæгау фæлындын». Разыны адæймаджы бæрзонд мон, æрдз ын аразыны монц кæй радта, уыцы рухс æнкъарæн. Аразæн куысты лæг вæййы стыр, уæздан æмæ рæсугъд. Уым быхсы хæрам дæр æмæ рæстæджы уæз дæр. Поэт риторикон фарстытæй тыхджын кæны æмдзæвгæйы эмоцион зæлынад, æвдисы цард æмæ уавæры драматизм. Зын у? Ай-гъай, зын у, мæ хæлар, Лæдзæг зад бæласыл æхсынц. Фæлæ стыр хъуыддæгты чи вæййы, уый нæ сæттынц хæрам æмæ фыдæх. Нафи у лæгдзинады зарæггæнæг, йæ лирикон герой у тохгæнæг æмæ аразæг. Йæ лæджыхъæд рæзы уарзт æмæ фидардзинадæй. Лæг дæ? Дæ зынты ахиз кардау, Нафийæн поэты идеал у Къоста – сфæлдисæг æмæ гражданин («Къостайы цæстытæ», 1952). Поэт фæндыр скодта йæ зæрдæйæ, фæлæ дзуры дунетимæ, курдиаты хъомыс бары æрдз æмæ дунейы скондимæ. Таурæгъ Гомеры скодта бардуаджы æмсæр. Философ Томас Карлейль Шекспиры хоны, йæ къæлæтджынæй раппарæн кæмæн нæй, ахæм король æмæ фыссы: «Да, поистине великое дело для народа – обладать явственным голосом, обладать человеком, который мелодичным языком высказывает то, что чувствует народ в своем сердце».1 Ирон адæмæн ахæм фарнхæссæг уыд æмæ у Къоста. Кæд искуы уыд зæххон лæгæй хуыцау, Нафи йæ лирикон геройы кæны Хуыцауы æмсæр. Ахæм хъуыды æмбисонд нæ уыди 50-æм азты, фæлæ автор йæ зондахаст нæ аивта рацарæзты заманы дæр: æмдзæвгæ хаст æрцыд йæ уацмысты ног æмбырдгондмæ. Поэт сгарæг у. Нафи уыди ныфсхаст новатор. Иæ рæстæджы бирæ хъаугъатæ расайдта æмдзæвгæ «Къостайы арæн» (1954 аз). Уæд сæрибар сфæлдыстадыл уæззау къæйау ныффæлдæхтой консерватизмы джипп. Йæ быны хуыдуг кодтой гыццыл тыхтæ, фæлæ æцæг курдиат уагъта билцъ æмæ тырныдта æгæрон тыгъдмæ. Æмдзæвгæ у полемикон, æмæ дзы ис риторикон аивтæ, фарстон æмæ хъæрон интонацитæ, уыдон ын тыхджын кæнынц йæ тохон пафос. Автор быцæу кæны, надвæдыл чи цоппай кæны, уыцы фыссæг пигмейтимæ. Уыдон Къостайæн табутæ кæнынæй æмбæхсынц сæхи сфæлдыстадон æнæбондзинад. Козбау фыссæг вæййы сæрдар кæнæ редактор æмæ цæлхдуртæ æвæры ногдзинады раз, – ахæм уавæры мæгуырмæ цыдис ирон поэтикон æвзаг, къæрисæй къæрисдæр кодта лирикæйы мидис. Нафи сыгъдæг уддзæф хаста аивадмæ, уымæй змæста сфæлдыстады æртдзых æмæ хуыссын нæ уагъта агурæн монцы зынджытæ. Уый æмных кæны поэт æмæ хæстоны хъуыддæгтæ æмæ домы, Къоста цы арæнмæ скодта фæндаг, уымæй фæстæмæ нæ, фæлæ размæ цæуын. Аивады истори æвдисы иу фæтк: «Подлинное новаторство – не в разрыве с традицией, а в смелом ее развитии». Нафи иудадзыг хæцы уыцы эстетикон фæткыл. Поэт зоны цард æмæ аивады хъысмæт: «Цардæн ис фæуæн, поэзийæн – æрмæстдæр райдиан» («Нæ хъæуы мæн», 1961). Æмбаргæ лæг фыдæлты бынтыл тæргай нæ кæны, фæлæ сæм æфтауы ног хæрзтæ, – ахæм хъуыды у Нафийы сфæлдыстадон принцип. Нафийы поэтикон æнтыст уыд æмбырдгонд «Æнæном чиныг» (1967). Ам автор бæстондæр æмæ арфдæр æвзары поэзийы темæ, бæрзонд æвæры поэты æхсæнадон бæрн. Нафи æгъатырæй æргом кæны йæ фæлтæры иумæйаг æууæлтæ, советон поэзийы хъæнтæ, йæ дæлдзиныг уавæр. Фæдисы хъæрау уыд æмдзæвгæ «Мах – поэттæ!» (1964). Нафи карз тæрхон хæссы, официалон политикæйы фæсдзæуин чи сси, уыцы «поэзи» æмæ йæ фысджытæн. Нафи поэтæй домы лæджыхъæд, æфсарм, æргом ныхас. «Ныхас – зæрдæйы, кæрддзæмы – хъама…//Уый лæджы гакк у æви циу?» Ацы риторикон фарст æнкъуыста тæссонд литературæйы мæнгагъуыст, дымгæ мигъты куыд фæйлауы, афтæ скъуыдта козбау ныхæсты хæррæгътæ æмæ бæгънæг кодта мæнг хъуыдытæ. Мах – куырыхон! – Нæ ныннæрæм арвау. Сфæлдыстады дуне цардау вазыгджын æмæ бирæвæрсыг у. Нафи йæм кæсы алырдыгæй. Поэзийы мæнгдзинадæн ис бирæ хуызтæ. Поэтæн æгады хос у «хъама» кæрддзæмы дарын.. Фæлæ ис, уымæй æгаддæр чи у, ахæм æндæр уавæр. Уый лæгдзинад у: Кæддæр В. А. Жуковский поэты цард æмæ йæ дзырды иудзинады тыххæй загъта базырджын ныхасæй: «Жизнь и Поэзия – одно». Æцæг поэтæн йæ цард æмæ йæ ныхас æмуаг вæййынц. Ивынц замантæ, фæлæ нæ ивы поэты бæрн. «История вносила изменения в конкретное содержание формулы Жуковского, но ее универсально-всеобъемляющий характер сохранялся всегда». Бæгуыдæр, хуымгæнæнты хуымон зарæг æмбæлы, хæсты бон та – хæстон. Фæлæ уæд дæр æмæ уæд дæр зарæг хъуамæ æвзæра цардæй, хъуамæ хæсса йæ ныхæсты рæстдзинад æмæ сида бæрзонд нысанмæ. «Æнæном чиныджы» ис, авторы этикон æмæ эстетикон программæ уæрæх æвдыст кæм цæуы, ахæм уацмыс – «Ныхас стихты тыххæй» (1965). Уацмыс фыст у Онегины строфатæй. Уыцы формæ фадат дæтты сæрибар ныхасæн, хъуыдытæ æмæ æнкъарæнты ивæнтæн, иронийæ сагъæсмæ хизынæн, куырыхон ныхас æмæ сатирæ æмных кæнынæн. Цыппæрдæстæгон ямб хицон у ирон æрдзон ныхасæн, æвдисæн у йæ аивадон гæнæнтæн. Ам Нафийы стих у æлвæст, ирд æмæ рæстдзæвин. Поэты «сагъæссаг рæнхъыты» ис дзырдарæхсты диссаг дæр æмæ зæрдæйы трагикон риссаг дæр. Уацмыс у стихфыст поэтикæ. Нафи фыццаджыдæр æвдисы, рæстдзинады поэт чи у, уый хъысмæт, – уый у трагикон хъысмæт («Блажен незлобивый поэт»!) Сæ гамхуд сисы дыдзæсгом критиктæн, козбау æмæ кадвæлгъау фысджытæн, поэзи æмæ æхсанадыл гадзрахатæй чи цæуы, уыдонæн се ‘ппæтæн дæр. Ныхас цæуы традицитæ æмæ ногдзинадыл. Нафи поэзи нæ дих кæны зæронд – æвзæрыл æмæ ног – хорзыл, уымæн фæлтæрты бынтæ сты иу исбон, иу сæ кæны иу истори, æмæ сиды: «Фыдæлты не ‘взагыл цы дарæм? //Фæлтау сын бафæзмæм сæ уаг!» Поэзи мидис æмæ формæйæ цардау бирæхуызон кæй у, фæлæ йæ нысан æдзухдæр бæрзонд кæй вæййы, уыцы хъуыды ирдæй зыны XIV строфайы: Мæн зарæг уымæн хъæуы абон, – Нафи хъуыдыгæнæг поэт у, цард æмæ аивадмæ кæсы историон цæстæнгасæй, сæ рæзт сын æвзары диалектон позицитæй. Уый уыдта æмæ уыны цард æмæ рæстæджы негативон фæзындтæ, социалон быцæутæ æмæ намысон дызгъуынтæ. Уый советон идиллион заманы дæр уыдта хæрам æмæ фыста: Поэзи! Ныр дæ рад æрцыди: // Ныббырс хæрам, ныссæтт æрцытæ, //Дзыллæтæм уарзты фарн фæхæсс, //Зæрдæтæ сиу кæнын – дæ хæс! Фæлæ уæддæр Нафи йæ рæстæджы поэт у. Лирикæ иу уды рухс у. Фæлæ сфæлдыстадон удгоймаг хъомысджын куы уа, уæд æхсæнадимæ улæфы иу уæлдæфæй. Уымæ гæсгæ нæ разы æдзухдæр вæййы иртасинаг фарст – «проблема воплощения в лирике авторского сознания, всегда обобщающего черты общественного сознания эпохи». Нафийы лирикæйы дæр зыны йæ рæстæджы æхсæнадон зондахаст. Поэт советон заманы сæрибар нæ уыд коммунистон идеализмæй. Поэты уырныдта, зæгъгæ, поэзи æмæ историон рæзты фæрцы дзыллæтæн сомбон зæхх уыдзæн иу уæзæгау, адæмтæн сæ зæрдæ кæндзæн æмдзæф, сæ зонд – æмвæнд. Уыцы уырнынад æвзæрди советон утопион философийæ, æмæ йæ, дымгæ сæууон фæлм куыд сиса, афтæ фæхаста нæ рæстæг. Нафи раздæр, 1959 азы, фыста: «У мæ адæм дзыллæтæн сæ кæстæр, рæвдауинаг, буцхаст æфсымæр, сæ чысыл æфсымæр. Сæ зынæй йын къаддæр хай раттынц, сæ цинæй – егъаудæр». Ацы æмдзæвгæ («Дзæгъæлы мæт») уырыссагау рацыд газет «Правда»-йы, цæвиттон дзы хастой партион идеологтæ. Фæлæ Нафи æцæгдзинады хуызы æвдыста мæгуыры бæллицтæ. Гыццыл адæмтæн æппæты хуыздæр уæвынад уыдис советон æхсæнад, фæлæ уым дæр сæ уавæр нæ уыд, Нафи йæ куыд æвдисы, афтæ бæллиццаг. Фæлæ поэты зæрдæ уынаг æмæ хъусаг у, хицæн тæлмæнтæй æвзарынц хицæн хъуыдытæ. Нафи поэмæ «Нырыккон сагъæс»-ы (1962) фыссы: Зæххæн цы фыдæвзарæн хаста Нафийæн йæ фæззыгон най у æмбырдгонд «Изæры рухс» (1987 аз). Поэт равзæрста йæ лирикæйы ахъаззагдæр уацмыстæ æмæ уыдонæй сарæзта иу чиныг – иу поэтикон «диван». Атор йæ разныхасы фыссы: «Кæд лирикæ адæймаджы уды кардиограммæ у, уæд, адæймагæн йæ царды бонтæ куыд ивынц, йæ миддуне куыд рæзы, афтæ ивы йæ уд дæр». Иугæр хъуыддаг афтæ у, уæд дзæгъæлы куыст уыди, поэт раздæр кæй фыста, уыцы æмдзæвгæтæ редакци кæнын. Кардиограммæйы æвдисæнтæм æвналын нæ хъæуы – уымæй йæ бæрæггæнæнтæ хæлгæ кæнынц. Иннæмæй та, иу хатт йæ гаччы цы ‘мдзæвгæ не сбадт, уымæн нæй фæхуыздæр кæнæн. Редакцигонд цы ‘мдзæвгæтæ ‘рцыдысты, уыдонæй иу дæр нæдæр аивдæр фæци, нæдæр мидисджындæр. Чиныг арæзт у æртæ хайæ: «Сæууон зарджытæ» (1941 – 1954 азтæ), «Бонрæфты сагъæстæ» (1955–1974) æмæ «Изæры рухс» (1975–1986). Хъæздыг у чиныг тематикæйæ, фæлæ ам дæр зынгæ бынат ахсынц, поэты цард æмæ куыст нывæфтыд кæм цæуынц, ахæм æмдзæвгæ. Сæ иумæйаг миниуæг уый у, æмæ сæ поэты хъысмæт иппæрдæй æвдыст нæ цæуы, фæлæ æмбаст у цард, рæстæг æмæ адæмы хъысмæтимæ, поэты уавæры айдæнау зыны дуне æмæ æхсæнады уавæр. Цард бонæй-бонмæ кæны вазыгджындæр æмæ уæззаудæр, зæронд проблемæтыл æфты ногтæ. Фылдæрæй-фылдæр кæнынц поэты дзуринæгтæ. Уыцы уавæр йæхи алы хуызты æвдисы Нафийы лирикæйы. Нæй сын иу загъдæй зæгъæн, нæй сын иу нывы равдисæн, иудадзыг агайынц поэт-гуманисты зæрдæ, нæ йын дæттынц æнцой, æмæ йæ ныхас æвзæры ног тæлмæнтæй æмæ риссагæй-риссагдæр фарстытæй. Фæлæ ацы уавæры поэты раз ис тæссаг фыдбылызтæ. Аххæссæн цæуыл нæй, ууыл ничи аххæсдзæн. Ирд хъуыды дæр фæлхат кæнынæй æгъуыз æмæ æдых кæны. «Служенье муз не терпит суеты» (А. С. Пушкин). Нафи зæгъы: «Хуры ныгуылдмæ – мæ дзырды рад. Æмæ кæнын æз тагъд» («Мæн дзурын хъæуы ныр», 1979). Кæмæн бантыст æппæт зæгъын? Чи зоны, уый хъæугæ дæр нæ кæны. Лæг изæрæрдæм вæййы куырыхондæр. Куырыхонæн та йæ ныхас вæййы кадавар, йæ хъуыды – ирд æмæ бæстон. Диалектикæйы закъоны фыдæнæн аивады мидæг бæрц хæрзхъæдæн ахъаз нæу. Уæрæх у Нафийы этикон программæ. Уый æвзæры авторы гуманизмæй. Мæн дзурын хъæуы фарн æмæ æгъдауыл, Поэты нысан у уæздан æмæ бæрзонд. Йæхицæн нæ агуры цыт æмæ æвæлмон цард. Йæ мæт æмæ йæ сагъæстæн ис æндæр аххосæгтæ. Фæлæ æз куы нæ фæкодтон къаддæр («Æрæджиауы зонд») Ацы рæнхъыты ис æнусон фарстыты къуыбылой. Хорз у бæлвырд адæймагæн бæлвырд æххуыс бакæнын. Фæлæ поэзи хæрзаудæн фæрæз нæу, ис ын æндæр миниуæг, æндæр нысан. Поэзийæн монон æрдз ис, æмæ хæрзаудæн ахъаз у æрмæст уд æмæ зондæн. Гъе уымæн кæнынц æнусон тох монон тых æмæ æрмæгон дуне, поэзийы рухс æмæ тыхбары хъомыс. Арæх аивад идеализаци кæны йæхи, стыр ныфс æвæры йæ гæнæнтæй æмæ бахауы, Сослан тыхагур куыд цыдис, ахæм уавæры. Хъыгагæн, аивад æппæтхъом нæу, дуне уымæн нæ сыгъдæг кæны тыхми, хæрам æмæ фыдæхæй. Рагон æмæ йæ рæстæджы поэзийы хицæн æууæлтæ иртасгæйæ, В. Г. Белинский фыста: «Махæн цард нал у цины куывд, нал у хъæлдзæг бæрæгбон, фæлæ нын у уæззау куыст, тох æмæ хъизæмар. Уымæй æвзæрынц хъыг æмæ æрхæндæг, сагъæс æмæ катай, уыдонимæ та – хъуыдыкæнынад, – уыдон æппæтæй дæр удау бацыдысты нырыккон лиризмы. Нæ рæстæджы лирикон поэт дис æмæ цин уыйас нæ кæны, æнкъард æмæ хъаст цас кæны, æрдзон æнкъарæнтæй нæ зары, фæлæ фæрсы æмæ кæны иртасæн куыст, йæ кадæг у хъаст, йæ одæ судзаг фарст». Афтæ у абон дæр. Нигер фыста: «Мах хъарæгæй зарæм». Уымæн æмæ «цинæн нæ зæхх ифтонг нæу» (В. Маяковский). Нафи реалист у: алæмæт æм нæ кæсынц йæ куыст æмæ йæ аивад. Йæ лирикæйы ис æнусон фарст: цы у адæймаг, цы у йæ нысан, йæ куысты мидис? Иугæр цард удхар æмæ тох у, уæд дзы хъæуынц æмæ фæзынынц «удуæлдай æрратæ», – уыдоны фæрцы царды ис змæлд, судзы рухс, æмæ адæймагæн къаддæр кæнынц «йæ царды зын, йæ фыд». Удхары философи арфæй-арфдæр уадзы йæ уидæгтæ Нафийы лирикæйы фæстаг азты. Йæ программон æмдзæвгæ «Изæры рухс»-ы (1979) поэт дзуры, зæгъгæ, изæрон хурау аныгуылынц райæн бонтæ æмæ æхцондзинæдтæ, фæлæ уæддæр «нæ вæййы рухсæн сау талынг йæ ингæн», цы уыдис, уый æвæдæй нæ сæфы. Кæд иу равджы йæ рæстæджы цыбырæй тæрсы, уæд æндæр уавæры вæййы ныфсджын, уымæн æмæ «æцæг цардæй у иу афон дæр фаг». Адæймаг тырны уыцы афон мидисæй байдзаг кæнынмæ, æмæ йын æнтысы стыр хъуыддæгтæ аразын, йæ цыбыр цард рæсугъд æмæ æхцон кæнын. Уымæн та ис иу ахъаззаг фæрæз – куыст. Æмæ кæд цард удхар у, зæгъы поэт, Уæддæр къæцæлтæ бавæрын мæ артыл Поэтмæ ис пехуымпары уынынад. Уыцы уæхæн иумæйагæй ницы ис нæдæр мистикæимæ, нæдæр уæлæрдзон тыхимæ. Уый у æрдзон курдиаты миниуæг. Поэты зæрдæ у æнкъараг, йæ зонд – æвзараг. Фактты анализæй поэт хаты æхсæнадон рæзты тенденцитæ, сæ фæстиуджытæ, æмæ афтæмæй уыны фидæн. «Изæры рухс»-ы Нафи уыдта канд йæхи хъысмæт нæ, фæлæ нæ бæстæ æмæ нæ царды хъысмæт дæр, ивгъуыд дуг æмæ 90-азты трагедитæ: Цы уыдзæн, уымæ адæргæй кæсын. Рæстæджы æууæлтæй æвзæры поэтæн канд йæ катай нæ, фæлæ йæ философи дæр. Æмдзæвгæ «Мады бæрзонд зарæг» (1979) æцæгдæр у одæ мады кадæн, фæлæ дзы автор дзуапп дæтты этикæйы æнусон фарстытæн. Поэт-хъуыдыгæнæг сагъæстæ кæны нæдæр хохы сæр, нæдæр зындоны къæсæрыл – уый ис рæстæджы знæт уылæнты. Нырыккон поэт быцæу кæны канд уылæнтимæ нæ, фæлæ, æнусон традицитæ кæй хæссы, ахæм хъуыдытимæ дæр. Библи нын уырнын кæны: «В начале было Слово, н Слово было у Бога, и Слово было Бог». Арвæрдынау тыбар-тыбур кæны поэтикон каламбур, фæлæ арвæрдынау уый у иллюзи, нæй дзы уд æмæ æрмæг. Стыр поэт æмæ философ Гете поэтикон формулæйы бауагъта уд æмæ мидис: «В начале было Дело». «Фауст»). «Адæймаджы сфæлдыста куыст», – наукон хатдзæг скæндзæн Ф. Энгельс. Нафийæн йæ гуманизм амыдта уыцы идейæ зæххон скæнын, æмæ зæгъы: «Фыццаг уыд Мад!.. Зæххон царды сæр – Мад!» Поэты бархъомысæй Мады фарныл сæнтыст ног поэтикон миф. Уыцы мифмæ гæсгæ дæлхур дунейы уыд ахæм заман, æмæ «нæ уыд зæххыл гармони, фæтк, нымад,//нæдæр æвзар, нæдæр лæг æмæ цин». Фæлæ уыд Мад, уый сфæлдыста адæймаджы, радта нын зонд æмæ æвзаг, бацамыдта нын æфсарм, бæрзонд æмæ ныллæг. Мад къæйныхы къухæй байсы марæн кард. Мад лæгæн иртасын кæны губакк æмæ хохы хицæндзинад. Антикон мифы Прометей адæймаджы скодта хуыцауæнгæс, æппæт цæрæгойтæ кæсынц бынмæ, адæймагæн та Сфæлдисæг «радта бæрзонд цæсгом æмæ йын фæдзæхсы арвмæ хæрдмæ кæсын, цæстæнгасæй стъалытæ сгарын» (Овидий, «Метаморфозы», I, 85–86). Нафийы, таурæгъы сфæлдисæджы бæрзонд мисси æххæст кæны мад – «Ысхаста Мад йæ лæппын сырдæй Лæг,// Йæ уарзонæй йын басаста йæ сонт», уый йæ армы узы Дунейы фидæн. Бæгуыдæр, миф кæддæриддæр миф у, æмæ йæ фæлгонц идеалон кæй у, уым дæуццагæй ницы ис. Реалон мады фæлгонц бæлвырд нывты æвдисы æмдзæвгæты цикл «Дзыццамæ мын чи бадзурдзæн?» (1969). Нафийы лирикон сфæлдыстады бæрæг дары æмдзæвгæ «Хъæддаг гал» (1964). Уацмыс фæзынд йæ афоныл. Ис ирон куывд: «Хуыцау, мæ тæригъæд дæм галы богъау фехъуысæд!» Нафийы хъаст адæммæ фехъуысти тынгдæр – азæлыд сæрибары гимнау. Ахст сырды темайæн ис рагон æмæ хъæздыг традицитæ. Хрестоматион у Пушкины «Узник». Ахст домбайы æгад уавæр æмæ йæ хъизæмар нывæфтыд кæны Шандор Петефи («Лев узник», 1848). Хъал матросты уацары хъазæн хъул фестад «æрвхуыз бæрзæндты паддзах» альбатрос Шарль Бодлеры æмдзæвгæйы. Ирон поэзийы ацы традицийæн сæрæвæрæн фæци Къостайы шедевр «Цъиу æмæ сывæллæттæ». Æвæджиауы фæзынд уыдис ирон лирикæйы Хъуылаты Созырыхъойы æмдзæвгæ «Баст цæргæс» (1922). Ног заманы уыцы традици сног кодтой Бестауты Гиуæрги («Стай сырддоны») æмæ Джусойты Нафи. Пушкин æмæ Бодлеры уацмысты ахст маргъы хъысмæт комкоммæ баст цæуы поэты уавæрыл. Уыцы иудзинад æргом кæны Нафи дæр. Фæлæ ирон поэт цæры æндæр дуг æмæ æндæр социалон тыгъды, æмæ йæ уацмысы зæлынц ног мотивтæ. Фыццаджыдæр, Нафи æвдисы иу къалати æмæ иу сырды уавæр нæ, фæлæ æппæт сырддон. Уым алы цæрæгойæн ис йæхи уаг, йæхи æууæлтæ, адæмы æхсæнады куыд вæййы, афтæ. Уым бирæтæ æййафынц æфсæст æмæ разы сты сæ цардæй, нæй сæм намыс æмæ сæрыстырдзинад, нæ зонынц сæрибары ад æмæ нæ тыхсынц цагъары цардæй. Цымыдисаг у пылы уавæр: æфсæн чыргъæды нæй, баст нæу, – «нæй дæ хъахъхъæнæг, цыма джунглийы кæддæрау дзæгъæл дæ…» Фæлæ йын нæй азмæлæн: йæ алыварс фæлдæхт похцийы дæндæгтау– цыргъ зæгæлтæ. Уыцы уавæр у сæрибары иллюзи. Афтæмæй сырддоны ныв свæййы бæстæйы символон фæлгонц. Хъæддаг гал! – Поэт галы хъысмæт æвдисы хуызджын нывтæй, йæ ахорæнтæ сты ирд æмæ цæрдуд, йæ барæнта – цæстуынгæ æмæ хъомысджын. Æрхæндæг галы фæлгонц нæ разы лæууы, цыма тохсаст муртакк хуыцау у, афтæ: Йе ‘ндон куырæфцæг, Нæрæмон у авторы поэтикон фантази. Галмæ ног мæй фæзыны «йæ туджджын куыры сыкъа». Нафи йæ уацмыс нæ ныууадзы аллегорийы уавæры. Йæхæдæг дæр нæ баззайы кæсæг æмæ тæригъæдгæнæгæй. Уый цытджын сырды хоны «æфсымæр» æмæ ныфсджынæй æрæмных кæны дыууæ хъысмæты: «Кæсын æм: нæ цæссыгтæ стъалытау кæрæдзимæ дзурынц.//Кæсын æм: æнусты æлгъыстау мæ хъысмæт æгомыгæй слæууыд мæ цуры». Поэт галы æууæлтæй уæлдай цæвиттон кæны иу: уый цæуæт нæ кæны сырддоны – йæ фæстæ нæ уадзы цагъартæ. Æмæ фæдисы хъæрау финалы хъуысы поэты ныстуан, зæгъгæ, «аскъуыйæд фæлтау дæ мыггаг, фæлæ макуы су фысау æрмахуыр!» Уый хуымæтæг сентенци нæу, уый у поэты æрдзон философи, йæ намысон идейæ, уый фæрцы «лæгдзинад æвæстаг нæ вæййы». * * * Нафи у, æнцой чи нæ зоны, куыстæй æфсис кæмæн нæй æмæ йæ удæй арт чи цæгъды, ахæм фыссæг. Йæ зæрдæ гом у рæстæджы дымгæтæн, æмæ Эолы арфæйау зæлланг кæны йæ алы уддзæфæй. Фыссы бирæ, йæ фыстæн ис бирæ хуызтæ. 50-æм азты хъуына поэзийыл пъæззыйау бадтысты мæнг традицитæ, æрбынæттон дзы æгъуыз æмæ примитивон стих. Уæд Нафи фыссын байдыдта сæрибар æмдзæвгæйæ– верлибрæй, поэзимæ хаста, уæдмæ дзы бынат кæмæн нæ уыд, ахæм нывтæ æмæ темæтæ, реалистон фæлгонцтæ. Фыццаг хатт Нафийы хъомысæй ирон поэзийы фæзынд сонетты быд. Кæй зæгъын æй хъæуы, бирæ куысты бирæ зынтæ ис. Поэтæн йæ алы фæлварæнтæ æмхуызон æнтыстджын нæ рауайынц. Арæх йæ рæнхъытæ нæ вæййынц сыгъдæг, аззайы дзы згъуыдтæ. Хуызджын фæлгонцтæм тырнгæйæ, поэт алы æмбарынадыл пыхасы эпитет æмæ абарст – уыдонæй та стих кæны уæзбын æмæ дызгъуынтæ. Иунæг дæнцæг: «Æхсæвы ‘ртæхтау дидинæджы къусчы, Фыдыбæстæ, мæ зæрдæйы æвæрд дæ!» Рæсугъд фæлæ æнæхъуаджы абарст æрттиваг бибийау æрцауындзæг, хъуыды чи хæссы, уыцы дзæбæх стихыл æмæ йын халы йæ фидауц дæр æмæ ирон æвзаджы стиль дæр. Лев Толстой хуымæтæджы нæ фæдзæхста, зæгъгæ, «простота, краткость и ясность есть высшее совершенство формы искусства… простота – необходимое условие прекрасного». Нафи Къостайыл ныффыста монографитæ, поэмæ «Ирыстоны сагъæстæ» (1959), фæлæ стыр поэты сфæлдыстад хоны «æнæкæрон денджыз» æмæ хæдæфсармæй зæгъы: «Къоста! Æз дæу зонын æмæ дæ нæ зонын. Гъе уый у мæ аивадон иунæджы маст». Уæрæх æмæ арф у Нафийæн йæхи сфæлдыстад дæр. Æрмæст йæ лирикæйы проблемæтæ раиртасынæн дæр хъæуы къаддæр – уæддæр сæрмагонд монографи. Ам уал мæ ныхас уыд йæ лирикæйы æрмæст иунæг къабазыл – поэт æмæ поэзийы темæйыл. Нафи поэты хъысмæт æвдисы æппæтвæрсыгæй, æвдисы йæ знæт рæстæджы уæззау зынты, вазыгджын психологон уавæрты, удон тыхст æмæ сагъæсон удхары, сфæлдыстадон хъизæмары, мон æмæ зонды рухс бæрзæндтыл. Поэты хъысмæты арвайдæнау зыны адæмы хъысмæт, йæ равджы ивæнтæ æвзæрынц цард æмæ рæстæджы ивæнтæй. Нафийы лирикон герой у Нафи йæхæдæг: поэт-новатор, поэт-хъуыдыгæнæг æмæ гуманист – социалон растдзинад æмæ реалистон аивадыл тохгæнæг. «Фидиуаг»
Дæ хъуыдытæ –
ыстъалытау бæрзонд,
Дæ зæрдæ –
хурау арт æмæ рæдау,
Дæ уд –
Фæскъæвда арвау ирд!
Зæгъгæ, фыдæвзарæн фæзынд,
Уæд ратт дæ сонт кæстæрæн йе ‘нцон,
Дæхицæн бахай кæн йæ зын.
Лæппуйау мауал кæс рæвдыдмæ,
Дæхæдæг иннæты рæвдау;
Кæмæн нæй адзурæн йæ фыдмæ,
Ды уыдон бабуц кæн рæдау.
Кæд уыд лæгæй цæрын æнцон?..
Уром æхсон дурау дæ хъыг.
Мæгуыр у, чи нæ уыд йæ царды
Уæд та ма иу хæстваг мæсыг!
Уæд арвмæ уый зæрин фæндаг фæрæдыд
Æмæ æрцард нæ сау хæхтæн сæ рæбын.
Мах – хъæбатыр! – Нæ хъузджы æмбæхст…
Домæм афтæмæй адæмæй арфæ,
Стæм æлгъысты аккаг æрмæст.
де стихты рæхуыст галау абух,
Царды
нывонд фысау сабыр лæуу?
Ныууадз, дæ хорзæхæй,
бынæттæн табу, –
Уый лæджы аккаг нæу!
Зæронд уа, ног, сырх уа йе сау, –
Цæмæй нæ чысыл Ирæн амонд,
Зæрдæрухс, удæнцой хæсса.
Мæнæн мæ дзуринаг – Ирыстон,
Æмæ йыл хорз исты ныффыстон
Æви нæ сарæхстæн, уæддæр
Фæуæд йæ сæрвæлтау мæ сæр.
Нæ дæн йæ зарæджы хъæргæнæг,
Æрмæст – йæ хъырнджыты дæлдæр,
Фæлæ йæ искуы бахъуыд сæр,
Уæд ын – æвæд миты фæдгæнæг,
Хæсты – ныфсæн, куысты – куыстæн,
Тæрхоны раст æвдисæн дæн.
Æгъатыр ыссæдзæм фæлтæр,
Гъе уымæн йе стыр зын, йæ мастæй
Æрхауд нæ адæммæ фылдæр.
Мæ дзуринаг–лæджы рис æмæ хъаст,
Мæ фæндиаг – лæгдзинады хор тауын,
Цæмæй нæ фæуа Зæхх æдзæрæг, хаст.
Иуæн дæр йæ царды зын, йæ фыд,
Уæд цы уыд мæ фыргуыст, йе мæ катай,
Науæд ныр мæ зынудисæн циу?!
Æви рагон удуæлдай æрратæй
Рантыстæн нæ Иры зæххæн иу?
Æмæ цæгъдын мæ зæрдæйы æхсон.
Цы уыдис, уый сыгау мæ цæсты бады.
Уый домбай хуыдтой Иры.
Уый не ‘гæндæг къохтæ
йе ‘рхæндæг богътæй мысы.
Йæ къайдур фидар ын
судзгæ маст калмау цъиры,
Æмæ ауæзт хæххон донау
йæ хъару сысы.
йæ тыппыр хъандзал бæрзæй
Быцæуæн ысбæззид
Сæнайы къæдзæхмæ;
Ам ын, ахæсты,
дыууæ фæрдыджы –
дыууæ цæссыджы æдзард уæзæй
Æртасыди зæхмæ…
1997 аз
КЪОСТА – 160 АЗЫ
ДЖУСОЙТЫ Клавæ, филологон зонæдты кандидат, ЦИПУ-ы доцент
КЪОСТАЙЫ ФÆНДЫРЫ ЗÆЛТÆ
НАФИЙЫ СФÆЛДЫСТАДЫ
Бæрзонд хохау лæууы Къоста нæ разы,
Ирыстонæй дун-дунетæм кæсы.
Йæ цæсгомыл сæууон хуры тын хъазы,
Сæууон хурау ыл алчи дæр тыхсы!..
Нафи
Къостайы сфæлдыстад, йæ дзырды хæзнатæ дзæнхъа дуртау æрттивынц ирон дзырдаивады фурдæй, æмæ сæ йæ фæдонтæ æвдадзы суадонау нуазынц, сæ поэтикон зæрдæты дидин калынц. Уыцы алæмæты поэзийы фурдæй Нафи дæр фæхъæстæ, 4 азы йыл куы сæххæст, уæдæй фæстæмæ. Хъусгæ та сæ фæкодта Акимæй, уый ахуыр кодта 2-аг къласы æмæ каст, Къоста сывæллæттæн цы æмдзæвгæтæ ныффыста, уыдон. «Æз æм хъуыстон, æмæ мæ зæрдæйыл мады узæлдау тыхстысты, рохгæнæн сын нал уыд…» (Аким уыд нæ фыдыфсымæры лæппу, Фыдыбæстæйы Стыр хæсты йæ зынг зæрдæ бамыр ис Украинæйы горæт Винницæйы, ныгæд дæр уым æрцыд).
Иу сæрдыгон бон Нафи хъазыд хъæуы сæбитимæ «хъæл æмæ лæдзæгæй». Рамбылдта æмæ фырцинæй æмдзæвгæтæ кæсын райдыдта. Ахуыргæнæг хæдзармæ фæцæйцыд æмæ айхъуыста, сабитæй чидæр Къостайы æмдзæвгæтæ куыд кæсы. Бахъуыды йæ кодта æмæ йæ дыккаг бон скъоламæ фæхуыдта. Нафи зыдта бирæ æмдзæвгæтæ æмæ нымайын дæр. Ахуыргæнæг фæхатыд сабийы зæрдæргъæвддзинад æмæ йын бар радта 1-аг къласы сабитимæ бадынæн.
Йæ цинæн кæрон нал уыд, æмæ уыцы бонæй райдыдта Нафийы гуыргъахъхъ æмæ вазыгджын фæндаг стыр дунемæ. Кировыхъæуы æстæуккаг скъола каст фæци сыгъзæрин майданимæ. Цин кодтой рауагъдонтæ, фæлæ сæ цин бирæ нæ ахаста, райхъуыст радиойæ – райдыдта Фыдыбæстæйы Стыр хæст. Иууылдæр нырхæндæг сты, хъуыдыты ацыдысты, сыбыртт нал хъуыст. Уæд сæ къласы æппæты рæсугъддæр чызг ныхъхъæр кодта:
Æз цагъæйнаг нæ дæн,
Æз нæ хæссын къæлæт!
Æнæхъæн къласæй сфæнд кодтой хæсты быдырмæ ацæуын. Лæппуты иууылдæр акодтой, фæлæ Нафийы раздæхтой. Йæ кармæ гæсгæ йын нæма уыд афон. Тынг смæсты æмæ сфæнд кодта Цæгат Ирыстонмæ ацæуын Уаггомæ (нæ фыды хистæр æфсымæр Уасикъомæ, мах æй Уагго хуыдтам), кæд æй уырдыгæй акæниккой æфсадмæ зæгъгæ, фæлæ та ам дæр уыцы закъон куыста. Уæд та ахъуыды кодта, цæй æмæ Уаггойæн фæлывд дзырд зæгъон, стæй йын æй раргом кæндзынæн æмæ дзы хатыр ракурдзынæн. Науæд ме ‘мкъласонтæ сæ туг калдзысты цыфыддæр знаджы ныхмæ, аз та партæйы уæлхъус бадон институты. Нæ, уый мæ сæрмæ не ‘рхæсдзынæн, мæ уарзон æмгæрттæ та мын æй нæ ныббардзысты.
Кæсын дарддæр Уагго та Ногиры уыд кадджын, дзырддзæугæ æмæ уаз лæг. Бацыд Нафи Уаггойы размæ æнкъардæй æмæ йын кæуынхъæлæсæй загъта, зæгъгæ мын хъæусоветæй ахæм гæххæтт райс, куыд мыл 17 азы цæуы, науæд мæ институтмæ нæ исынц. Уагго ахъуыды кодта æмæ йæ чысыл кæстæрæн ныфс бавæрдта, фæлæ йын бафæдзæхста, фондзтыл куы нæ ахуыр кæна, уæд æй кæй рæсурын кæндзæн. Сарæзта Нафийæн йæ хъуыддаг йæ кадджын фыдыфсымæр. Рацыд цалдæр боны, æмæ Уагго райста фыстæг: «Зынаргъ Уагго! Хæсты быдырæй дæм тагъд зындзынæн салдат-уæлахиздзауæй». Дæ чысыл æфсымæр Нафи. 1941 аз (Нафийы архивæй). Хæсты уæвгæйæ дæр, Къостайы стыр сау цæстытæ æмæ йæ поэтикон суадоны зарæг æдзухдæр уыдысты йе ‘мдзугæнæг. Хæдтæхæгыл-иу куы тахт (тæхæг уыд), уæлейæ уырдыгмæ-иу куы каст хæхтæм æмæ æрдзы диссаджы нывтæм, уæд-иу ын Къостайы уæлмонц æмæ генион хъуыдытæ йæ тыхыл æфтыдтой тых, йæ ныфсыл – ныфс. Уымæн райгуырдысты Нафийы уарзæгой зæрдæйы ацы рæнхъытæ: Ацы æмбисонд сабийæ дæр хъуыстон, Къостайы фæлгонц сныв кæнын, йæ бæркадджын бынтæ раиртасыныл Нафи куыста йæ царды фæстаг уысммæ æмæ уымæй равдыста йе ‘нæкæрон уарзондзинад ирон дзырдаивады генимæ, йæ «сæрæй лæбыры сыгъзæрины зæй» кæмæй загъта Секъа, уымæ. Нафийы зæрдæйы æмæ уæлмонц æнкъарæнты Къоста цард æмæ йын уыд йе сфæлдыстады фæндагамонæг стъалы. Уый раджы бамбæрста, Къостайы фæндырдзагъды кæй ис æмбæхст ирон аив дзырды æнусондзинад æмæ адæмы фарн, фидæн. Нафийы сфæлдыстады ирдæй зыны Къостайы бындурон хъуыды, аивады равзæрд, йæ æрдз, йæ нысан æмæ ахадындзинад адæмы историйы. Уымæн ын у зынаргъ Къостайы алы дамгъæ æмæ мыр, йæ сау цæстытæ, худ, цухъхъа, бæрцытæ æмæ рон. «Мæ цæстытыл уайы Къостайы сурæт. Хивæнд сау бецыкк уæлдзарм худы бын нæ цæуы, бырсы æддæмæ уалдзыгон цъилау, къæбæлдзыгæй. Æгæрон цардбæллон фæливæнтæ кæны къуыбыр рихиты бын, стъæлфæнтæ хауы къæлæтыйас цæстыты арфæй. Къоста – бæгъатыр æмæ поэт, куырыхон лæг æмæ пехуымпар. Баиу сты ацы бæллиццаг миниуджытæ иу лæджы зæрдæйы. Уымæн сси ацы фæлгонц, ирон адæм рагæй кæмæ бæллыдысты сæ мидзæрдæйы, ахæм æнæмæлгæ таурæгъаг æнустæм» – фыссы Джусойы-фырт. Къоста йæ уды æмæ курдиаты хъæздыгдзинад рахаста йæ раттæг адæмы удварны уидæгтæй. Уымæн æвдисæн – «Нарты кадджытæ» æмæ нæ рагон фыдæлты истори. Уыцы монон культурæйы сæйраг миниуджытæ та уыдысты: хъæбатырдзинад, лæгдзинад, уарзондзинад, рæстдзинад, кад æмæ намыс. Къостайы хæдбындур курдиаты ацы алæмæты миниуджытæ æрбынат кодтой, арф уидæгтæ ауагътой æмæ тæрккъæвдайау уарыдысты Иры зæдбадæн бæстæ æмæ адæмыл. Сау цæстытæ, сау цæстытæ, сау! Ыскодта уый йæ зæрдæйæ фæндыр, Йæ зæрдæ – арт, цæхæр цæстытæ – сау, Нафи уыди иунæг æмæ бæллиццаг хъуыддагыл хæст, уый уыд йæ зонд, тых æмæ уды хæзнаты къæбиц: «Къоста нын радта чиныг, Елбыздыхъо бакодта театры дуæрттæ». Ныр сæдæ æхсай азы ирон адæм Къостайы номæн табу кæнынц, кувынц ын бæрзонд уæларвон тыхау, сæ æнувыддзинад æмæ уарзондзинад генион поэтмæ уымæй æвдисынц. Ацы бæрзонд идеал æмæ мидисджын хъуыды уыд цæхæрцæст поэтæн дæр йæ царды нысан, йæ парахат зæрдæйы фæндиаг: «Чи мæ фехъуса, уый мæ кæд бамбарид, чи мæ бамбара, уый мæ кæд нæ ферох кæнид». Нафи бамбæрста, банкъардта æмæ йе ‘ппæт царды бонтæ æрвыста Къостайы урс нымæт æмæ ирон худы тыхтæй. Никуы фæхицæн йæ хъуыды Къостайы æнусон фæндыры зæлтæй. Къостайы сурæт Нафи куыд ныв кæны, уый дæр баст у нæ адæмы цæрдыуагимæ, нæ адæмон сфæлдыстадимæ: «…Къостайы фæлгонцы сты Ацæмæзы æрдаг уадындзы æвæджиау мыртæ æмæ Сырдоны фæндыры трагикон хъæлæс… Ирон аивады историйы ис дыууæ бæрзонд хохы: Нарты кадджытæ æмæ «Ирон фæндыр». Ацы цардæгас традици не скъуыйы, цалынмæ нæ баиу кæны нæртон кадæджы хъæлæс ирон фæндыры цагъдимæ». Ирон дзырды æрвон къалиуæн снывонд кодта Нафи йæ цард, йе сфæлдыстадон тых æмæ арф зонындзинæдтæ. Уымæн фыста хæдбындур поэт-романтик Джыккайты Шамил: «Нафи йе стыр куыстæй не скодта фæллæйттæ, фæлæ скодта Кад йæ адæмæн æмæ йæхицæн». Къостайы цард у рæсугъд, намысджын, уæлмонц кадæг. Кæд æмæ уыд зын, хъизæмайраг æмæ æрхæндæг, уæддæр тæмæнтæ калдтой сфæлдыстадон рухсæй æмæ бæрзонд хъуыдытæй Сæрибар, Фидæн æмæ Рæстдзинад. Нæ рухстауæг поэты хæдбындур сфæлдыстад, йæ куырыхон хъуыды æмæ удыхъæд уыдысты æмæ уыдзысты Аразæг, Иугæнæг æмæ Æнæфæцудгæ Мæсыг ирон адæмæн. Поэты ацы æнусон хъуыды тынг ирдæй зыны Хуссар Ирыстоны минæвæртты раныхасы Къостайы ныгæнæн бон: «Къоста йæ «Ирон фæндыр»-имæ схызт Кавказы хæхты сæрмæ æмæ уырдыгæй сидæн цагъд ныккодта. Ирон дзыллæ, уæды онг къордтæ-дихтæ чи уыд, уыдон цæуын райдыдтой уæлæмæ, фæндыры цагъдмæ; æмæ Къоста-фæндырдзæгъдæджы алыварс куы æрбамбырд сты, уæдмæ кæрæдзи чи нæ зыдта æмæ никуы федта, уыцы адæмæн Къоста бацамыдта, æфсымæртæ кæй сты, уый æмæ сын кæрæдзимæ раттын кодта сæ къухтæ». Нафи Къостайы фæлгонц, йæ цард æмæ йе сфæлдыстад афтæ алывæрсыг раиртæста, æмæ адæймаг семæ куы зонгæ кæна, уæд æм афтæ кæсы, цыма æмдугонтæ сты, æмæ сын фæхицæнгæнæн нæй. Къостайы сфæлдыстад Нафийы царды цы бынат ахсы, уый тыххæй зындгонд литературæиртасæг, Хуссар Ирыстоны Тыбылты Алыксандры номыл паддзахадон университеты профессор Плиты Гацыр фыссы: «Къостайы фарн æмæ лæгдзинадыл Иры фæлтæрæй Нафийы хуызæн ничима ныззарыд… Нафи бирæ тых, бирæ бонтæ æмæ æхсæвтæ, мæйтæ æмæ æфæдзтæ схардз кодта Къостайы царды фæндæгтæ æмæ сфæлдыстадон бынтæ адæмы размæ рахæссыныл». Разы дæн Плийы-фырты хъуыдыимæ. Æцæгæйдæр, Нафи Къостайы сфæлдыстадыл ныффыста бирæ куыстытæ. Æрæмбырд сæ кодтон æз: 5 томы, се ‘хсæн 3 монографийы: «Тема Кавказа в русской литературе и в творчестве Коста Хетагурова». – Сталинир, 1955 г.; «Коста Хетагуров». – Цхинвал, 1958 г.; «Хетæгкаты Къоста – ирон литературæйы бындурæвæрæг» – Цхинвал, 2016 аз; «Иры Хур скасти Нарæй». – Дзæуджыхъæу, 2009 аз (уацхъуыдты æмбырдгонд); «Ирыстоны сагъæстæ. Кадæг Хетæгкаты Къостайыл». – Сталинир, 1959 аз; «Мое одинокое горе» – къухфыст æмæ уацхъуыдтæ, кæцытæ мыхуыргонд уыдысты центрон журналтæ æмæ газетты «Дружба народов», «Вопросы литературы», «Литературная газета», «Литературная Россия», «Отчизна», «Советская книга» æмæ æндæрты. Нафи ратæлмац кодта ирон æвзагмæ, Къоста уырыссагау цы æмдзæвгæтæ æмæ поэмæтæ ныффыста, уыдон дæр. Фæлæ ма Нафийы архивы ис пълан (цыма ис раиртасинаг Къостайы сфæлдыстады), æмæ фыссы: «Къостайы сфæлдыстад у æнæбын, нырма дзы бирæ фарстатæ ис раиртасинаг». Æмæ ранымадта 7 темæйы. Сæ быны сын бафыста: «Кæд мæхицæн ницыуал бантыса, уæд сæ раиртасдзысты ирон æвзыгъд литератортæ». Къостайы æвидигæ сфæлдыстад æмæ йæхæдæг Нафийæн æмæ Ирыстонæн сты сæ удварны уидаг. Къоста у сæ сæрыл тохгæнæг хъæбул, сæ рухстауæг, æмæ уый никуы ферох уыдзæн йæ ныййарæг адæмæй, цæрдзæн æмæ æмдзу кæндзæн семæ. Поэтæн мæлæт нæй – стъалыйы рухс у æнусон! 15.10.2019 аз
Мæ удрæбын æй зæды арм фыста:
Æнæ Къоста нæ уыдаид Ирыстон,
Æнæ Ир та нæ уыдаид Къоста.
Æхсæвау – сау, бæрзонд арвау – æнæбын.
Кæд искуы уыд зæххон лæгæй Хуыцау,
Уæд арвмæ уый зæрин фæндаг фæрæдыд,
Æмæ æрцард нæ сау хæхтæн сæ рæбын!
Æрыхъуыстой цымыдисæй йæ цагъдмæ
Æгас дуне – лæджы зæрдæйæ æрвмæ!
Йæ зарджытæ – нæ бæллицтæ, нæ цинтæ,
Нæ ивгъуыд бон, нæ ныры цард, нæ фидæн!
Гъе, ахæм уыд нæртон поэт – Хуыцау, –
Лæгæй хуыздæр нæ уыд Хуыцæуттæй иу дæр.
ФАРНЫ УИДÆГТÆ
КУЫДЗИАТЫ Олег
ХЪАНТЕМЫРАТЫ ЭЛЬБРУСЫ МЫСИНÆГТÆ
Цæгæраты Созырыхъойы тыххæй
Ирыстоны рæсугъддæр кæмттæй иу у Куырттаты ком. Амы цæрджытæ дзыхарæхст æмæ зæрдæргъæвд кæй уыдысты æмæ сты, уый гуырысхойаг никуы уыди.
Се ‘ппæты кой нæ кæндзынæн, фæлæ мæнæ Цæгæраты Созырыхъойы тыххæй – цалдæр ныхасы. Райгуырди Хидыхъусы. Хæрзконд, бæрзонд ирон лæг, зарын æмæ кафынмæ дæсны уыд. Йæ куывдтытæ кæддæр «Мах дуджы» дæр рацыдысты. Йæхиуыл та йын æмбисæндтæ дæр дзырдтой.
Созырыхъо арæх цыди бæстæзонæн музеймæ. Базонгæ музейы кусæг Хъантемыраты Эльбрусимæ. Балымæн сты, æмæ йын-иу арæх радзырдта цымыдисаг хабæрттæ.
«Хæсты рæстæг (æвæццæгæн, Созырыхъо хæстæй куы ссыди, уæд – Хъ. Э.) Лæцы куывды бадтыстæм. Фæталынггæрæттæ ис. Уалынмæ бæстæ ныррухс, кæсын, æмæ уæлæ Уастырджи кæцæйдæр ратахти, йæ арц йæ къухы, æмæ рухскалгæ афардæг. Мæхинымæр загътон, хæсты быдырмæ фæцæуы. Дæс бонмæ хæст ныллæудзæн. Æмæ райсом куы рабон и, уæд бахатыдтæн, цæмæй мын Сахъманмæ ныффыссой: «Афтæ æмæ афтæ, Лæцы куывды бадтæн æмæ йæ федтон рацæйтæхгæ. Йæ арц йæ къухы уыдис. Æмæ дæс бонмæ хæст ныллæудзæн, зæгъгæ». Писмойы бынæй фæбæрæг кодтой, кæд фыст æрцыд, уый, стæй йæ Сахъман цы бон райста, уый дæр. Æмæ раст, куыд загътон, афтæ рауади – дæс бонмæ хæст ныллæууыди.
Эльбрус æй фæрсы:
– Æмæ ды куывды иунæгæй бадтæ? Иннæтæ йæ куыннæ федтой?
– Æмæ уый фенын æрмæст мæнæн лæвæрд уыди!»
Иннæ хабар:
«Уæрæсейаг ахуыргонд ус мæм уазæгуаты уыдис, – дзырдта мын Созырыхъо. – Хорз æй федтон. Æз уырыссагау дзурынмæ рæвдз нæ дæн, фæлæ цы дзуры, уыдон æмбæрстон.
Кæсын дарддæр – Асатин триста лет назад окно не знал, – зæгъы мæ уазæг. Мæнмæ уыцы ныхас тынг хъыг фæкаст, зæгъын, ирæттыл цъыф калы. Йæ цонгыл ын фæхæцыдтæн, Лæцмæ йæ ныккодтон, Хадыхъаты хæдзармæ йæ бакодтон æмæ зæгъын: «Асатин триста лет тому вперед окно знал». Æмæ йын æй къухæй бацамыдтон. Æмæ фæдис кодта тынг: «А я это не видал». – Æмæ «не видал», зæгъгæ, почему ты болтаешь, если не видал?» Эльбрус дарддæр ракодта æндæр хабар: «Иу бон мæм музеймæ æрбацыд ахуыргонд Лидия Георгиевна Нечаева æмæ мын афтæ: – Цом-ма мемæ Лæцмæ. Уым кæмдæр – стыр лæнк, катакомбæтæ дзы ис, æмæ дзы иу ракъахон, сбæрæг кæнон, кæцы æнусæй нырмæ ис уым, стæй цавæр æрмæгæй у. Ацыдыстæм Лæцмæ, бакæсгæйæ дзы ницы бæрæггæнæн уыди, фæлæ гæххæттыл фыст уыди, кæцырдыгæй йæ ракъахæн ис, уый. Зæронд усæн йæ бон цас уыди белæй зæхх къахын, фæлæ уæддæр райдыдта. Æмæ æрдæгкъахт куы уыди катакомбæ, уæд кæсын, æмæ Лæцырдыгæй æрбацæуы бæрзонд æмæ бæзæрхыг лæг, бæзджын рихитæ йын. Æз æй уайтагъд базыдтон, уый Созырыхъо кæй у. Æрбацыди, федта, къахгæ кæнынц, уый, æмæ сылгоймагмæ фæкомкоммæ. Ай цы кусы, зæгъгæ, йæм кæсы. Ус фæтарст, ацы лæг мæм афтæ цæмæн кæсы, зæгъгæ. Фæлæ уый базонын фæндыдис, адон закъонмæ гæсгæ къахынц æви абырджытæ сты. Созырыхъо хорз зыдта Пчелинайы – арæх æм уыд йæ хæдзары. Фæлæ куыд бафарстаид комкоммæ Нечаевайы, уый нæ зыдта. Ома цы кусыс, цы къахыс, бар дын ис æви нæй. Созырыхъо йæ уæддæр фæрсы: – Ты Пчелинову знаешь? Нечаева зæгъы: – Конечно знаю, хорошо знаю. – Тогда копай. Сылгоймаг сулæфыд. Æз æм хæстæгдæр бацыдтæн æмæ йын афтæ зæгъын: «Ууыл дис ма кæн. Созырыхъо зоны, Пчелина æнæхъæн Ирыстоны дæр зындгонд кæй уыд куыд æгъдауджын сылгоймаг. Ирон æгъдæуттæн, стæй Кавказы æгъдæуттæн дæр уый кодта аргъ, йæхи дарын зыдта. Кæцыфæнды коммæ дæр куы бацæуай æмæ йын йæ мыггаг куы зæгъай – Куырттаты уа, йе Урсдоны уа, йе та Уæлладжыры – зæронд лæгтæ йæ иууылдæр зыдтой, уымæн æмæ Кавказаг æгъдæуттыл æнувыд уыд. Хуымæтæг адæймаг уыди, фæлæ æнæуи та – зондджын сылгоймаг. Бæхыл бадын зыдта. Стæй ирон фынгыл, кавказаг фынгыл, йæхи дарын зыдта. Аргъ кодта нæлгоймагæн æмæ сылгоймагæн. Уымæ гæсгæ дын афтæ загъта, кæд уый зоныс, уæд ды дæр, ома, хорз дæ æмæ къахгæ кæн». Иннæ хабар: «Иуахæмы та мæм Созырыхъо æрбацыди музеймæ. Бады, ныхæстæ кæны, стæй афтæ бакодтон: – Созырыхъо, мæнæ мæм бæхы дзаумæттæ æрбахастой, æмæ ма сæ фен. Сæ иу бæхы згъæллаггом у, уый зонын, фæлæ йæ фæйнæ фæрсты ис къæбæлтæ, уырыссагау – трензеля æви псалии, згæхæрд сты. Зыдтон æй, куырдæй дæр куыста, бирæ цыдæртæ зоны æмæ мын сæ бацамондзæн. Сæрмæттаг згъæллаггомтæ уыдысты Куырттатæй – мæ зонгæ мын сæ ‘рбахаста. Созырыхъо сæ райста, фæракæс-бакæс сæм кодта æмæ мын афтæ зæгъы: – Адон сæ дыууæ дæр сты бæхы згъæллаггомтæ. Сæ фæйнæфарс цы къæбæлтæ ис, уыдон дæр хъæугæ кæнынц. Мæнæ – бæхы рохтæ. Емылык бæхы сты. Ома бæхтæ дыууæ хуызы вæййынц. Иу бæхæн йæ бæрзæйы цæуы дыууæ нуары, æндæрæн та – иу. Дыууæ нуары кæмæн цæуы йæ бæрзæйы, уыцы бæх хæсты быдыры куы стæвд уа, уæд æй хуымæтæджы рохæй нæ бауромдзынæ. Барæджы та ма хæцын хъæуы, йæхи хъахъхъæнын æй хъæуы. Æмæ цæмæй бæхыл йæ бон цæуа, уый тыххæй ма йын йе згъæллаггомы фæйнæфарс кодтой къæбæлтæ, æмæ уыдонæй дæр цыди рох. Гъемæ бæх куы стæвд вæййы æмæ йын бауромæн куы нал вæййы, уæд ын барæг йæ дыккаг рохыл æрбахæцы. Æмæ йын уæд уыцы къæбæлтæ йæ дзых æрбалвасынц. Афтæмæй бæх хъусагдæр свæййы, æрсабырдæр вæййы. Згъæллаггомтæ æмæ мæм къæбæлтæ æрбахастой сæрмæттаг ингæнæй, конд æрцыдысты дыккаг кæнæ æртыккаг æнусы, – зæгъы Эльбрус. – Уым марды сæр æвæрд уыди ныгуылынырдæм, йæ уæлæ – хъæз тыд. Уыди ма дзы бæхы сæфтджытæ, марды рахиз фæрскыл – фат, æвæццæгæн æй кæмæй амардтой, уый. Ацы хабæрттæ мыхуыры дæр уыдысты. Созырыхъо сæ хорз базыдта, раст хатдзæгтæ скодта куыд ирон фæлтæрдджын куырд. Уæд ын афтæ зæгъын: – Мæнæ ма мæм ноджыдæр цыдæр хæцæнгарз æрбахастой. Мæнмæ хæцæнгарзы хуызæн кæсы. Æцæг, æз зонын, раджы заманы хæстонтæ кæй дардтой залдзæг, ома згъæрхæдон, стæй æфсæн худ сæхи бахъахъхъæнынæн. Фæлæ ацы хæцæнгарзæй куыд хæцыдысты, цымæ? Созырыхъо райста уыцы сæрдзæвæн, уырыссагау – шестопер, уыди йын æхсæз базыры. Йæ хæтæлы йын йе ‘нгуылдз атъыста, стæй йæ рихитæ асхъаудта æмæ афтæ зæгъы: – Ай у хæцæнгарз. Уыди йын æрмæрины дæргъæн хъæд – хъæбæр хъæдæй конд. Фæрсын æй, згъæры ныхмæ цы йæ бон бауыдаид, – цирхъ, мыййаг, куынæ у, зæгъгæ. Æмæ, дам, хæстон лæг хъавыди, цæмæй амæй йæ ныхмæлæууæджы сæр ныццæва кæнæ йын йæ бæхбæттæн асæтта. Зæгъæм, уый йæ армы нæ бафтыд, уæд гæнæн уыдис, æмæ йын ныццæва йæ цæсгом. Æмæ цæф цæсгомыл куы сæмбæла, уæд дæ балгъитæг афтæ! Уæд та йæ бафарстон, раджы æндадзæн фæрæз (ома сваркæ) куынæ уыдис, уæд ын мæнæ ацы базыртæ куыд скодтой, зæгъгæ. Кæд сæ, зæгъын, мыййаг, куырдадзы мидæг исты хуызы арæзтой. – Куыд æй арæзтой дын куы зæгъон, уæд-иу æфсæйнаг батайын кодтой æмæ йæ джиппы ауагътой. Уый фæстæ-иу куы æруазал и, уæд-иу æй байсæрстой (сæрын – цементация, каление). Лæмбынæг мын радзырдта, куырдадзы йæ куыд арæзтой, уый тыххæй. Уыимæ загъта, фыццаджыдæр, дам æй археологтæ Иры зæххыл ссардтой. Бронзæйæ конд сæрдзæвæн, дам, Рекомы дæр ис. Уыдонæй скифты дуджы æрмæст хæцæнгарзы номыл нæ пайда кодтой. Ацы сæрдзæвæн æнæмæнг уыдис æфсады фæтæджы къухы дæр, уыд йæ бархъомысы нысан. Скифты обæуттæ куы ракъахынц, уæд сæ рахауы ахæм хæцæнгæрзтæ, æцæг тынг стæм сты. Æртæ мин азы размæ сæ кой уыди Хъобаны культурæйы. Зындгонд уыдысты суанг Майкъоппы культурæйы дæр цыппар мин азы размæ. Уæд сæ дурæй кодтой. Сæрдзæвæн нысан кодта, фæтæг æфсады хицау кæй у кæнæ знæмы сæргъы кæй лæууы, йе та мыггагæн хистæриуæг кæй кæны, уый. Гъе афтæ Созырыхъо уыцы фарста дæр райхæлдта хуымæтæг ныхæстæй. Ноджы ма йын зæгъын: – Ирон адæммæ бирæ куырдтæ уыди, куырды куыст сæм бæрзонд æвæрд уыди. Стæй, цы æндон кодтой, уый уыди хæрзхъæд. Уый мын афтæ: – Куырды хъуыддаг Куырттаты комы ахæлиу ис Гулийæ. Бæстон мын радзырдта, уæрдоны цалх куыд кæнгæ у: къуыдырæй райдай, дæндæгтæй райдай, стæй, цалх куы сцæттæ вæййы, уæд ыл тæлы куыд бакæнынц, уыдæттæ. Уыцы куыст – цалх йæ райдайæнæй йæ кæронмæ куыд аразгæ у – зыдта йæхæдæг: сывылдзы тала, дам-иу æртасын кодтой, толыл-иу æй стыхтой æмæ йæ сабыргай тæвд кодтой, афтæмæй. Сывылдз дзыккуджын бæлас у, æмæ, дам ын тасгæ-тасын сæттынæй ма тæрс. Фæлæ, дам, æнæнхъæлæджы куы феуæгъд уыдаид æмæ лæгыл куы сæмбæлдаид, уæд æй фæдыууæ кодтаид. Къуыдырыл та, дам, дæндаг хъуамæ афтæ ныффидар кæнай, цæмæй дурджын фæндагыл ма асæтта, тæлы дæр, дам, афтæ бакæнын хъæуы, цæмæй, цалх куы ныххус уа, уæд ма базмæла. Иуахæмы та мын Созырыхъо афтæ: – Хæсты размæ мæм иуахæмы горæтмæ фæдзырдтой куырдты ерыстæм. Æрæмбырд сæ кодтой алы адæмыхæттытæй. Хъуамæ равзæрстаиккой, цæфхад хуыздæр чи ныссадздзæн, уый. Мæнæн дæр радтой бæх, цæфхад, дзæбуг, цæфхады зæгæлтæ, сæфтæг лыггæнæн кард – сæрмагонд кард ын уыд. Æз бæхы æрбастон, йæ зæвæтæй мæ куыд нæ ныццæва, афтæ, кард райстон æмæ йын йæ сæфтæг рацамадтон. Уый фæстæ цæфхад абарстон сæфтæгыл æмæ, сæфтæг раст амад у, уый куы федтон, уæд ыл цæфхад бахуыдтон æмæ йыл дон рауагътон, цæмæй равдисон: цæфхад сæфтæгыл афтæ æнгом хуыд у, æмæ се ‘хсæн дон нæ хъары. Æз рамбылдтон, æмæ мæм бирæтæ зулмæ кастысты, ацы хохагæн куыд фæхæрд стæм, зæгъгæ. – Куырды куыстытæй цытæ зоныс? – бафарстон Созырыхъойы. – Æхсидын зоныс, дæ бон у, æмæ дзæбæх кард скæнай, стæгыл æй куы ныццæвай, уæд чи нæ фæцъула уа? Уый мын загъта: – Кард, йе æндæр исты куы фæаразын, уæд афтæ бахсидын æфсæйнаг. Раздæр уал æй рацæгъдын. Уый фæстæ йæ æфсæйнаг хæтæлы бавæрын. Ноджы ма дзы бавæрын галы сæфтæг, бæрзы æвзалы, карчы фаджыс æмæ карчы бумбули. Стæй йын йæ кæрæттæ æртъæпæн кæнын дыууæрдыгæй дæр. Уæд куынц æрдымын æмæ хæтæл сзынг кæнын. Куынцæй сисын афон ын у, уый йын йæ хуызмæ гæсгæ рахатын, банкъарын, ныр мидæгæй дзаума дæр сырхзынг сси, зæгъгæ. Хæтæлы мидæг ма кæй бавæрын – бæрзы æвзалы, сæфтæг, карчы фаджыс æмæ бумбули, – уыдон, кæй зæгъын æй хъæуы, басудзынц. Уæд хæтæлы уæлцъар байсæрын æмæ йæ афтæмæй райсын. Уый йæхигъдауæй куы ‘руазал вæййы, уæд ын йæ тъæпæнгонд кæрæттæ алыг кæнын æмæ йын кард йæ хуылфæй раласын. Уый фæстæ уыцы кардæй дæхи дас. Цъула кæнынæй дæр ын тас нал у. Ахæм хабар дæр ма мын радзырдта Созырыхъо: – Фаты бырынкъ ссардтон, хохыл сæмбæлгæйæ чи нæ фæцъула, ахæм. Диссаг мæм фæкаст, ацы фат афтæ конд куыд рауад, уый: дуры ныссагъди, фæлæ цъула нæ фæци. Æцæджы хъуыддагæй, йе ‘ддаг цъар куырдадзы сæрст уыд æмæ уый фæрцы афтæ хъæбæр рауад. Уæд æз бацыдтæн куырдадзмæ, æрдымдтон куынц æмæ бирæ рæстæг фæлварæнтæ фæкодтон, цалынмæ мын, уыцы рагон фатау цъула кæнын чи нæ комы, ахæм æфсæйнаг рацæгъдын нæ бантыст, уæдмæ. Ноджы ма мын бирæ æндæр хабæрттæ дæр рафæзмыдта мæ буц хистæр Цæгæраты Созырыхъо, фæлæ се ‘ппæты дзæбæх нал хъуыды кæнын.
БОЛАТАТЫ Фатимæ
Ирыстоны аивадиртасджыты ‘хсæн ахуыргонд æрыгон чызг кæй фæзынд, уый уæлдай æхсызгон хъуыддаг у. Болататы Фатимæ. 2017 азы сыгъзæрин майданимæ каст фæцис В.И. Суриковы номыл Мæскуыйы аивæдты академион институт. Уымæй размæ та 2012 азы – Санкт-Петербурджы консерватори.
2016 азы Фатимæ ссис УФ-йы Аивадиртасджыты Наукон институты «Европейаг символизм æмæ модерны къорд»-ы уæнг. Къорды разамонæг у УФ-йы аивæдты сгуыхт кусæг, Уæрæсейы нывкæнынады академийы кадджын уæнг, Польшæ æмæ Венгрийы культурæйы сгуыхт архайæг, Суриковы номыл аивæдты академийы профессор Игорь Светлов.
2018 азæй фæстæмæ Фатимæ у РЦИ-Аланийы Национ музейы наукон кусæг. Светловы разамындæй Фатимæ бацæттæ кодта цалдæр наукон-иртасæн куысты, уыдон мыхуыры рацыдысты Мæскуыйы: «Павел Кузнецов от «Фонтанов» к «Миражам», «Виктор Васнецов – метафизика сказочных мотивов», «Азанбек Джанаев – жизнь, ставшая легендой». Кæронмæ фæхæццæ кæны, Азанбег 1948 аз æмæ 1970 азты Нарты кадджыты бындурыл цы нывтæ скодта, уыдоны тыххæй монографион фыст. 2018 азы Национ музейы директоры хъæппæрисæй Фатимæ Азанбеджы райгуырды 100 азы юбилеймæ бацæттæ кодта нывгæнæджы куыстыты равдыст.
Цæмæй æрыгон аивадиртасæджы наукон æрмдзæф нæ журналкæсæгмæ хæдхуызæй фæхæццæ уа, уымæ гæсгæ æрмæг уадзæм, куыд фыст у, афтæмæй – уырыссаг æвзагыл.
Фатима БОЛАТАЕВА
НЕКОТОРЫЕ РАКУРСЫ СИМВОЛИСТСКОГО МЫШЛЕНИЯ В ИСКУССТВЕ
АЗАНБЕКА ДЖАНАЕВА
Феномен пантеизма в двух «Нартовских» циклах
В Национальном музее РСО-Алания с огромным успехом прошла выставка выдающегося мастера осетинского и советского искусства второй половины XX века Азанбека Васильевича Джанаева. Выставка вызвала исключительный интерес со стороны художников, искусствоведов, просто любителей; она расставив новые акценты, позволила по-иному взглянуть на масштаб художника. Стало возможно сравнение разных периодов и цельности мифопоэтического мышления Мастера. Появилась возможность в новых ракурсах проникнуть в его художественную философию, приобщиться к всепроникающей эпической монументальности его искусства. По-иному зазвучало соединение разных жанров.
Кæсын дарддæр Перед Национальным музеем РСО-Алания стоял ряд задач в организации выставочного пространства. С одной стороны, – сосредоточить внимание зрителя на уже знакомых работах художника, с другой стороны, – показать редкие, уникальные рисунки, никогда не экспонировавшиеся для широкой публики. И вместе с тем, наполнить экспозицию важными смысловыми историческими вехами прошлого столетия, мистическим образом, переплетающимися с биографией самого Азанбека Джанаева. Это завершение Первой мировой войны и последовавшая за ней Гражданская война в России; это и Вторая мировая и Великая Отечественная войны; это и крушение Советского Союза, как апофеоз конца столетия. Поэтому, во многом, представленные на выставке работы, стали метафорическим «ударом колокола», переносящим в иное, прошедшее и последующее время, в котором есть тайна некоего смысла. Наверное, в этом и заключаются удивительные метаморфозы, происходящие в процессе истории, когда появляются творцы, чье искусство во многом способно создавать в противовес наступившему хаосу и злу мир эпоса и легенды. Они оказываются ликами времени, символами, которыми не рождаются, а становятся (и не всегда все из числа высоко талантливых). Таким был Азанбек Васильевич Джанаев, который вел свое искусство от победы к победе вне зависимости от интонирования стоящих перед ним задач и проблем, которые он преодолевал способностью раздвигать границы своего таланта. Оглядываясь в недалекое прошлое, кажется, что совсем недавно с карандашом в руках в своей мастерской этот удивительный художник, создавший свою мифологему о нартах, творил, ведомый неиссякаемым источником, дарованным ему свыше. Несмотря на сопровождающие его судьбу многие испытания и трудности, Джанаев оставался верен себе. И уже эта способность удивительна сама по себе. Каждый этап его творчества – это этап расцвета и синтеза художнического своеобразия, с одной стороны, с другой – опыт времени, который ставил новые задачи всеобщего движения искусства. Азанбек Джанаев вошел в отечественную и советскую историю искусств как один из великолепных книжных иллюстраторов, выступив как мастер с узнаваемым индивидуальным лицом. На протяжении своего творческого пути он не раз обратится к великому литературному памятнику «Нартовские сказания», черпая оттуда свой источник вдохновения для будущих тем и картин. Безусловно, эпос не стал единственным источником вдохновения, к которому был прикован взор художника. Его кисти принадлежат и изумительные иллюстрации, к таким произведениям как «Исмаил-Бей» М. Лермонтова, «Алпамыш» на основе узбекского народного эпоса, «Чингиз-Хан» В. Яна, «На кладбище» и «Фатима» К. Хетагурова и многие др. Многие представленные на выставке работы художника, показали один из отличительных ракурсов его искусства – создание циклов, состоящих из серий или самостоятельных работ, связанных «общностью идеи». Применяемый художником почти на всем протяжении творческого пути метод работать циклами и сериями, позволил ему волей своей мысли во многом оживлять в своих картинах события истории так, как если бы он сам являлся не просто свидетелем, а непосредственным участником тех далеких событий прошлого, проецируемых им в двумерном пространстве. Это позволило художнику представлять сюжеты сквозь призму современной ему действительности или, наоборот, постигать реальность через художественные образы. В большинстве джанаевских композиций на историческую тематику одним из характерных компонентов произведений мастера становится группа людей. Чаще всего она является главным действующим лицом, представленным отдельными яркими персонажами. Художник как бы стремится не изменить, а видоизменить композиционную структуру своих листов, получая, таким образом, новый компонент вариьеативной темы, который он как схему-трансляцию переносит на другую изобразительную плоскость. Возможно, в этом и заключается актуальность искусства Джанаева в наши дни. Удивительная способность этого графика – создавать, действительно сильные визуальные образы, олицетворяющие основные эмоции человека, и тем самым заставлять зрителя сопереживать те же чувства, что испытывают персонажи джанаевских картин. И, несмотря на всю агрессивную брутальную броскость многих созданных художником героев, они несут на себе «печать» постижения добродетели и красоты, раскрывающиеся в постоянном столкновении с чем либо, или же в постоянном противоборстве с кем либо. Воинственность их душ – это нравственность «<…> не из-за тщеславия и мании победы <…> Ей свойственно что-то глубокое и иррациональное – демонический и героический элемент, который противится признать социальный дух как последний и достойный человека идеал». Это высказывание Томаса Манна как нельзя точно определяет всю сложность творческой личности Джанаева, избираемых им тем, с его глубоко мировоззренческими представлениями о ненавистном внутреннем Я. Другим компонентом ощущения сопричастности зрителя с духом той или иной исторической эпохи достигались художником с помощью тонко подобранных деталей: одежды, архитектуры зданий, окружающих их повседневность предметов быта, – поиску и созданию которых художник уделял большое количество времени («На кладбище» 1956, «Фатима» 1956). Еще одной гранью джанаевского искусства, с которой зритель мог познакомиться на этой удивительной выставке, стала его портретная галерея. Особо запомнились две живописные работы, приковавшие к себе внимание зрителей: «Портрет Н.К. Едзиевой» (1950) и «Коста в рабочем кабинете (1985), и две графические – «Женский портрет» (1950) и «Портрет И.Д. Канукова» (первая треть 1970-х). Во всех этих опусах Джанаев стремится не просто подчеркнуть особенности индивидуальных черт каждого портретируемого, а как бы постичь раскрытие их внутреннего духовного существования. В «Портрете Н.К. Едзиевой» художник раскрывает всю благородную простоту и глубину модели. Матово бледное лицо, которое художник обволакивает приглушенной тенью, безнадежно отрешенный взгляд больших холодно-серых глаз, горькая внутренняя улыбка, чуть коснувшаяся плотно сомкнутых алых губ. Внешний аскетизм, граничащий с бессилием, вызывает чувство глубокого одиночества и красоты образа. Мягкий лаконичный силуэт на фоне светлой стены, словно источающий тревожный свет, несет в себе сложный символический подтекст. Возможно, при написании портрета художник интуитивно начал ассоциировать свою модель с эпохой Серебряного века, с его холодным отсветом серебряного месяца. И действительно, Джанаевым привнесены характерные элементы того времени – иррациональное мерцание бело-серебристых тонов ее платья, усиленное контрастом диагонально падающего света на сложенные крестообразно кисти рук, декоративный бутон цветка и черная лента, которая как змея начинают обвивать стройный стан Н. Едзиевой. В этом портрете художник, словно, неустанно подстерегал и ловил своей кистью многообразную, изменчивую и скрытую жизнь души своей модели. Азанбек Джанаев является художником, которого не переставала восхищать красота и грациозность созданных им немногочисленных женских образов. Иной характер имеет графический лист из второго «Нартовского» цикла, который зримо показывает всю художественную прелесть «Красавицы Агунды» (1977). Точно найденная постановка фигуры, подчеркивающая гибкий стан, положение кистей рук, которые говорят о грации и ее царственном происхождении. В огромных, опущенных слегка раскосых глазах прочитывается капризность юной девы, чувственность и одновременно глубокое смирение, ее готовность покориться. При кажущемся спокойствии ее элегантная фигура сохраняет трепет ожидания. Художник сдвигает чуть-чуть фигуру вправо от центральной оси композиции, и такая небольшая асимметрия придает ей особую изящную подвижность, дополненную струящимися линиями перламутровых переливов одеяний, стекающими драгоценными бусинами-гирляндами хрустальных отзвуков утренней росы. Все в ней – трепет, озаренный светом, изливающимся вовне. Когда речь заходит о джанаевском обращении к тому или иному литературному источнику, сюжету или жанру, он словно превращается в визионера с пророчащими глазами, ставшим свидетелем драматических событий эпохи XX столетия. Поэтому, во многом свою манеру художественного и духовного высказывания Джанаев обрел уже в самом раннем творчестве. Уникальная черта художника, преодолевшего ужасы войны и не устающего на протяжении всей жизни ставить перед собой философско-нравственный вопрос «Что есть истина? В Боге, растворенном в Природе или же в человеке?», который, пожалуй, для художника так и остался, во многом, без ответа. Тем не менее, идя в ногу со временем, он смог нажать на главные болевые точки эпохи в своем искусстве. Его пугала не столько неизвестность, сколько обыденность. Искусству этого мастера стала ведома «тайна обобщения восчувствованной, наблюденной и выстраданной реальности», возносимый художником к идеалу. В каком-то смысле это и есть одна из причин, обусловивших обращение мастера к тексту «Нартовских сказаний». Ранний уход Джанаева из живописи в графическое искусство говорит о некой ему необходимой координате дальнейшего формирования его сугубо индивидуального эпического представления о мире и его последующего фатального обрыва, в котором возвышение «Черного всадника» («Саууай», 1979), как черного человека-демона на черном «дьявольском» коне, гипнотизирующий своей инфернальной красотой, демонстрирует символическую подоплеку. Вместо возвышенного художник изображает падшее, отвергнутое, но вопреки падению – возвеличенное, обозначая, тем самым, символическое понятие «дерзновение за грань»2 («Борьба с небожителями» 1948, «Гибель нартов» 1977). Джанаев, пламенно мысливший, остро ощутил «Террор среды XX столетия». Его темперамент, переживающий действительность, в которой он жил непримиримо, монументально, страстно включил в свое «сегодня» многое из того, что уже миновало. Возможно, в этом кроется еще одна из причин, почему Азанбек Васильевич вновь обратится к созданию цикла «Нартовские сказания», восприняв их как Символическую Реальность настоящего. В этой связи, автором впервые делается попытка рассмотреть его два «Нартовских» цикла, великолепно представленных на ретроспективной выставке, с позиции художника философа-символиста. Проблема единства, духовной связи человека и мира своими корнями восходит к древним традициям. Джанаев был художником, которого интересовала неразрушимая сила бытия, а восприятие мира как единого природного целого, в котором пограничность реального и ирреального обретала эпически-монументальную, сакральную интонации, как правило, ассоциировалось у него с мотивами тверди земли и воды, горных вершин и облаков, неба и холодного отсвета луны. В этом отношении он, как известно, не был одинок в русском и мировом искусстве. Природа, как доминанта и олицетворение мира, человек ищущий с ней соприкосновение, родство, единство – сквозные темы творчества Азанбека Джанаева 1940 и 1970-х годов. Именно они, независимо от художественной интерпретации и эмоционального интонирования, вбирают в себя все самое главное в исканиях и обретениях создателя двух «Нартовских» циклов. Казалось бы, что может объединить образы бурлящей стихии и погруженную в тишину, лишенную диссонансов Природу? Но если на время предпочесть философский аспект эстетическому, не педалируя существенные различия в мотивах изображения, окажется немало принципиальных схождений. Еще не во всех гранях осознаны эти особенности художественного мышления Джанаева в отечественном искусствознании. Его переживание огромности и вечности сверхъестественной изоляции панорамы мира природы можно связать с символизмом. Именно в этом течении на рубеже XIX–XX веков исследователи видят переход в живописи от пристального всматривания в реальные жизненные явления, сопровождаемый аналитикой социальных и бытовых ситуаций, к философскому взгляду на мироздание как средоточие вечности и красоты. Поэтому тема исследования связи символизма и рассматриваемых двух циклов Джанаева, чье творческое лицо во многом формировалось в советское время, не стала достоянием прошлого. Судьба символизма оставалась и остается в искусстве XX – начала XXI столетий в тесном взаимодействии, при этом, не деградировав, а оставаясь интригующей в визуализации поколения советских и современных художников. Как пишет один из крупных отечественных теоретиков и исследователей западноевропейского модерна и символизма И.Е. Светлов: «символизм проявляет себя не как нечто изолированное и замкнутое в узком промежутке времени, а как несравненно более широкое явление, оказывающее влияние на разные измерения творческой практики. Хотя развитие символизма как художественного тренда не было непрерывным, многое убеждает в невозможности связывать это направление исключительно с темой переходности. Едва ли стоит отрицать, что рубеж XIX-XX веков был временем доминирования символизма и модерна в европейском масштабе. Но как много интересных идей, концепций, исканий возникло под его знаком в последующее время, став при всей своей инакости выразительным обогащением того, что в современной квалификации приближается к классике». Не в этом ли заключается обращение Джанаева к «Нартовскому эпосу», позволившее ему, в каком-то смысле, уйти в царство прекрасных вещей, насыщая их пульсирующими ритмами бытия, переливающихся аскетической суровой множественностью образов-состояний? Следуя канонам реализма, Джанаев часто прибегал к использованию отдельных символов и ассоциативных рядов, параллельно сосуществовавших друг с другом. Поэтому, населяя свой мифо-эпический мир такими персонажами, как парящие кони в небе или же, имеющими сверхъестественное происхождение существами – героями эпоса, – этот художник формировал необычное символическое пространство. Такое пребывание в мире, известного и непостижимого, земного и небесного противопоставлялось мастером во многом аналитике реальности, социального гротеска в изображении современной истории, предпочтя эстетику далекого прошлого. Подобное мироощущение художника помогли воссоздать в «Нартовских» циклах и свой удивительный вневременной духовный мир, наполненный сакральными смыслами Бытия. Проступающее изображение на плоскости, становится глубиной иной, не «изобразительной» реальностью. Будто все проникло в графические листы в своем обнаженном, природном цвете и пространственной завершенности, все пришло из глубинной жизни за листом из атмосферы. При этом все четко, строго, красиво. Все – вне времени. Азанбек Джанаев не отделял природу от проблемы жизни и смерти. В этом смысле один из великолепных графических листов второго Нартовского цикла «Батраз» (1976) воспринимается как олицетворение одиночества в огромном мире и стремление человеческого духа приблизиться к Богу. Сколько в его скрываемой фигуре под одеждами кольчуги и брани мощи и одновременно раздумий, сомнений, внутреннего борения, страдания в огромных серых глазах, наполненных щемящей тоской молодого гиганта перед неотвратимостью столкновения с Богом-Демиургом! Какая здесь явленна Фатальная сторона Судьбы! Отделенная, но в то же время из общего существования мироздания. И эта «отделенность-общность» высказана, выражена с неприступным достоинством живого переживания трагедии героя – трагедии расставания с Красотой Универсума, с Красотой мира и Красотой, утраченной людьми… Другой свой вариант взаимосвязи образа природы и просветленности мира, а потом и трагического обрыва человеческого существования предлагает Азанбек Джанаев в «Саууай» (1979). Его вознесение на небо на коне сопоставлено с панорамой лунного пейзажа то с бесконечностью идущего до горизонта серебристого мерцания облаков, то окутанных синевой тумана горных вершин. Кульминационные эпизоды человеческого бытия видятся в этих полотнах на фоне пространства, символизирующего величие и бескрайность мира. Замыслы и разработки художника как философа символистского толка можно определить и как постижение взаимосвязи жизни и природы. Через приобщение к обычаям горных жителей и включенность в неотделимое от процессов рождения – смерти, начала – конца он проясняет космические закономерности Бытия. Мир предстает как единство живой и неживой природы, многообразной в своих проявлениях. Эта концепция сосредоточилась у Джанаева в его двух циклах, в которых главной становится тема пантеистического представления о мире. Обостренная в XX столетии конфликтоность мира и противостояние злу стали стремлением художника объединить в своих циклах образ Вселенной с человеческим существованием. Вводя в свой изобразительный ряд горные ландшафты, небо, облака, воду, разверзающую землю стихию огня, сверхъестественных существ как основных элементов природы, которые занимали важное место в символическом ареопаге, Джанаев демонстрирует определенную связь с поисками известных европейских и русских мастеров. Немаловажной для понимания индивидуального видения художника является и то, что его творческое становление с самого начала было связано с визуально насыщенной природной средой. Рано обозначившийся интерес к различным состояниям проявления природы, желание жить в одном ритме с нею получили опору в картинах, когда золотое солнце восходит с восточной стороны горизонта, перекатываясь по лазурному небосклону, озаряя пространство миражных очертаний горных вершин, покрытых белоснежным свечением бархатных ледников, отражаясь в стремительных потоках рек меж крутых обрывистых склонов ущелий мистическим отблеском. Это ощущение вызывает сакральное присутствие чего-то более значимого в мире. В лике природы Джанаев пытался разглядеть подспудную работу извечных сил, отблеск «вселенской души». В обращении к истокам «внутренней» жизни природы, воплощенных в бесчисленных вариациях неживого, в восприятии Природы как источника нового макрокосмоса, а его акта рождения как мистико-пантеистического феномена вселенского значения, в восхищении всплеском природных сил, обнимающих потоки воды, гор, облаков, отразилось его потрясение таинственной динамикой мира. Идущие в природе постоянные циклические процессы созидания – разрушения, поиски нового равновесия разных по масштабу величин сменившиеся на магнетизм фосфоресцирующей броскости 1970-х годов, притягивали художника и позднее, когда мастер вновь обращается к тексту «Нартовские сказания». Характерно и другое – неисчезающее человеческое присутствие во Вселенной. В «Нартовских» циклах 1940-х и 1970-х годов человек выступает как частица большого мира, приобщаясь к природным стихиям или ощущая свой контакт с ними. В каком-то смысле Джанаев как бы начинает разрабатывать своеобразную романтическую типологию своих легендарных героев. Проникающие романтизирующие элементы во многом окрашиваются штрихами ницшеанского пути Заратустры. По сути, герои двух «Нартовских» циклов находятся в постоянной стадии пограничности двух миров – бытийного и Бытия. Созданные художником образы как бы начинают прислушиваться не только к своему дыханию, но и к дыханию Природы, к движению ее высших сверхъестественных сил. Сам мир начинает открываться человеку, а человек духовно – ему. В его графическом листе, в «Симде» 1948 года, художник зримо показывает кажущийся на первый взгляд статичный пейзаж, который за счет спиралевидной линии, образованной танцующими фигурами нартов, создает ощущение всепроникающего вселенского движения. Эта живая бесконечная лента людей представлена в графическом листе, где каждая группа непрерывно движущейся цепи делится срезами краев листа на несколько звеньев. Свое движение сцена начинает с левой верхней зоны. Подобно волне, ее движение идет к противоположной стороне то исчезая, то возникая, но уже в другой пространственной координате, образуя подобие сложной элипсообразной формы, которая начинает перекликаться с монументально-горной природой. Движение на этом не прекращается, и оно возникает в третий раз в уходящей в глубину перспективе, чтобы, наконец, окончательно скрыться в глубинах уходящего за горизонт «океана» земли и вновь возникнуть в невидимой для глаза пространственной глубине. Благодаря удачно найденному приему тройного фрагментирования, дополненного смелым срезом группы пирующих, которым отведен лишь небольшой участок в левом нижнем углу, художник заставляет поверить, что цепочка людей, объединившихся в ритме величественного ритуального танца, продолжается и за пределами бесконечно движущегося пространства, которую ограничивает лишь двумерная плоскость листа. С помощью умело найденных компонентов, Джанаев выразил не только идею соборности несокрушимой силы и духа народа нартов, но и показал мир единством живой и неживой природы, многообразной в своих проявлениях через бурление – средоточие, создающее в своем сочетании некую умиротворенно-эпическую парадигму. Меняющий свое философское наполнение, то призрачный, то уподобленный видениям, то просветленно-гармонический, то полный энергии пантеизм Азанбека Васильевича был удивительно многогранен. Подкрепленный разнообразием мотивов светотеневой и колористической романтичности, он в большинстве случаев тяготел к панорамности. Главные составляющие природы – земля, вода, небо, облака, ветер в их метафизической познаваемости – формировали философские и эстетические акценты этой панорамы то в пространственной броскости, то в гибком соотношении планов. Концепционные и стилистические контрасты двух циклов Джанаева, о которых идет речь в нашем исследовании, не в состоянии скрыть этот вселенский масштаб. Свой мифо-эпический мир Азанбек Васильевич, во многом выстраивал в противовес наступившему хаосу XX века, который повлек за собой открытое драматическое существование и дальнейшее предназначение человека, его ухода от рутинности заведенного им механизма жизни. Поэтому, во многом проблема выражения глубинных душевных переживаний Джанаевым была обоснована мифологией, эпосом, что является еще одной возможной причиной, побудившей художника уйти в мир скрытых смыслов проникновения в Бытие. Через воплощение вечного круговорота природы, дальнейшее обогащение образов философскими размышлениями о сущности мироздания, Джанаев обращается к кругу самых актуальных проблем советской культуры XX столетия, порой выражая самую «сердцевину» эпохи «искателей смутного рая»3. Вновь и вновь появляются у Азанбека Васильевича вариации мотива мироздания. Сама же пантеистическая тема у художника становится одновременно и символом, и категорией в философском искании. Многие его образы природы – вода, облака – сближаются с тютчевским размышлением о водомете смертной жизни, где «упорное стремление подняться в чаемый, другой и тончайший мир; небольшое усилие, и будет пройдена пограничная черта; и внезапное отяжеление и паралич возносящихся сил, и затем неумолимое низвержение вниз, глубоко в долу…». Во многом именно так формируется символическая трактовка образа Природы в графическом листе «Плач Дзерассы над телами Ахсара и Ахсартатга» (1948), когда мир, ставший свидетелем трагического «начала», находящийся на стадии возникновения из хаоса как бы зарождает через весь ужас «дикого рева-стона», оцепенения, испытываемые Дзерассой и вскинутой в молящем жесте ее руки к появившемуся божеству символ, связывающий воедино потоки воды землю, небо. Художнику удалось феноменально воплотить в ее лице – «лик» страха, его наивысшего эмоционального напряжения, вырывающегося через панический крик. Маска ужаса, созданная Джанаевым в «Плаче Дзерассы над телами Ахсара и Ахсартага», является изобразительным воплощением той же категории страха, что мы встречаем у Франца фон Штука в картине «Медуза» (1892), у Репина в картине «Иван Грозный и сын его Иван 16 ноября 1581 года» (1883-1885) или же Ге в его «Голгофе» (1892). Можно говорить в данном произведении о соединении и такого начала, как мотив «рождения» и «смерти». Предложенный Джанаевым вариант постижения макрокосмоса через воплощение образов природы в русле тенденции начала XX столетия, включал и такой подтекст развертывания пантеистической сферы, как всеохватывающее томление матери накануне рождения нового мира и его дальнейшего отделения. Художник стремится запечатлеть процессы природы в ударах воды о камни и его жизненных токах, береговой линии, свинцовых облаках, двойного контрапункта неба, женских изгибающихся волосах и мертвенно лежащих телах, в которых подчеркнут мотив неизбывной печали и предсмертной тоски. Художник как бы проникает в суть эмоционального напряжения моментов жизни и человека. Это одновременно и жизнь души «во всех преображениях на пути к смерти, во всей озаренной неги и скорби»6. Есть в этой композиции какая-то глубинная острота то ли ранних воспоминаний детства, то ли «интимнейших и, вероятно, мучительных переживаний в пору надлома юности». Есть в этом личный скрытый конфликт, будораживший душу художника… Но человеческое существование стремится победить законы смерти. В его «Гибели нартов» (1976) все движется, клонится, стекает и вместе с тем остается неподвижным в оцепенении ожидания мирового события, создавая круговорот связанных воедино жизни, смерти, смены циклов природы – от возникновения к цветению смыслов бытия, к ее увяданию. По сути, в композиции «Гибель нартов» сформулированы и отражены многие концепционные мотивы Джанаева: природа, в которой происходит крушение человеческого существования в изгибающейся линии борьбы земного (человеческого) и небесного (запряженной колесницы и борющегося ангела с нартом), словно выхваченные иррационально-мистическим сиянием, уподобленные планетарному символу. Художник создает иной, неведомый мир. Отсвет этой сверхземной стихии, которая возникает из пронизывающегося света, лежит на лицах людей. Склоненные головы, тела воинов, словно приникших друг к другу и связанных друг с другом гибкими, сплетенными со струями небесного потока светом. Их фигуры не объединены каким-то действом; они взаимодействуют совсем по-иному: близостью поз, склоненных голов, ритмическим построением гибких линий. Таков их безмолвный диалог. Они знаменуют собой состояние гипнотически-длящего видения, и этот «уровень» их сумеречного, окутанного сквозь дымку разбеленности иного бытия, и есть теперь их естественная стихия. Все наполнено ирреальностью и, вместе с тем, выглядит как драгоценный кусок монументальной живописи, проецируемый на листе, в котором с равной силой действуют цвет и рисунок, упругие линии и пластический узор фигур. Есть в этой композиции и то, что художник символически изобразил появление нового дня и нового мира. Джанаев любит изображать такие неустойчивые, пограничные состояния – между восходом и закатом, светом и тьмой, ночью и утром, бодроствованием и сном, жизнью и смертью, неизменно намекая на их бесконечное чередование и невозможность разделения. В «Гибели нартов» возникает тот особый мир, который, Максимилиан Волошин объясняет следующим образом: «<…> эта реальность не из земного мира». В этом мире солнце перестало быть источником света… Здесь светится все, из чего исходит жизнь». Появление иррационального света, уподобляется некоему космическому телу, и, тем самым задает круговорот всего остального через сложно изгибающуюся линию абриса, который превращает лежащие тела в фантомы и полупрозрачные тела сливающиеся с поверхностью земной тверди. Поэтому нездешним светом пронизаны фигуры, излучающие изнутри какой-то несущий в себе свет одновременно мистического и космического значения. Это знак света, но света иного рода – мертвого, несущего в себе символическую подоплеку. Природа, фигуры-образы производят впечатление в графических листах двух циклов вневременности происходящего. Его отдельные части мировой панорамы можно рассматривать как бы с точки зрения элемента пейзажа (как горы и небо), которая иногда несет в себе некую «разрушительную» силу и одновременно такую мистически-гипнотическую тишину, в которой есть присутствие чего-то более значимого. Пейзажи, на фоне которых изображены его персонажи, предстают сквозь призму скоротечности времени, бренности земного существования, источения и угасания жизни. Поэтому «… общие судьбы символизма <…> сферы его взаимодействия с духовными исканиями общества были во многом предопределенны… глубоким конфликтом между свойственным эпохе острым восприятием своего исторического содержания и философским эгоцентризмом символических утопий, символических прорывов к постижению высшего смысла бытия». Искусствовед. Межинститская группа 1 Золотов А. Встреча в пути, или Неосимволизм. Художественная практика и подходы к понятию // Символизм – новые ракурсы. Сб. ст. / Отв. ред. И.Е. Светлов. – М., 2017. С. 545.* * *
* * *
«Европейский символизм и модерн» (г. Москва),
Научный сотрудник Национального музея РСО-Алания
(г. Владикавказ).
2 Ханзен-Лæве О. Русский символизм. Система поэтических мотивов. Ранний символизм. – СПб.,1999. С. 123.
3 Иванов В. О нисхождении. – «Весы», 1905. №5. С. 30-31.
4 Эфрос А. Профили. Очерки о русских художниках. – СПб.: Азбука-классика, 2007. С. 105.
5 Слова Н.Н. Ге приводятся по кн.: Сухотина-Толстая Т.Л. Воспоминания. С. 268.
6 Маковский С. Голубая роза // Золотое руно. – 1907. – № 5. С. 26.
7 Эфрос А. Профили. Очерки о русских художниках. – СПб.: Азбука-Классика, 2007. С. 102.
8 Волошин М. ОдилонРедон – Максимилиан Волошин. Лики творчества. Л., 1988. С. 236.
9 Стернин Г.Ю. Русская художественная культура второй половины XIX–начала XX века // Стернин Г.Ю. Русская художественная культура. М., 1984. С. 272.
ÆВЗАГ – НАЦИЙЫ БЫНДУР
21 ФЕВРАЛЬ –
ДУНЕЙЫ ÆППÆТ АДÆМТЫ ÆВЗÆГТЫ БОН
* * *
Национ хиæмбарынад цы адæммæ нæй, уый у фаджыс. Уыцы фаджысыл сырæзынц æндæр адæмтæ.
Петр Столыпин
ПЛИТЫ Муссæ
МАДÆЛОН ÆВЗАГ
Мадæлон æвзаг! Ацы дзырдтæй æхсызгондæр мæ зæрдæйæн ницы ис зæххыл. Сæ фехъусын мын вæййы мады рæвдыдау.
Йæ мады æхсырæй хъомыл чи у, йæ ныййарджыты туг кæмæ ис, уый хъуамæ райстаид йæ мадæлон æвзаджы хуыздæр миниуджытæ æмæ сæ нывæрдтаид йæ зæрдæйы иууыл сыгъдæгдæр бынаты. Стыр хъыгагæн, алы ирон адæймаг мадæлон æвзагмæ ахæм ахаст нæ дардта. Ныры уавæрæй дæр нæ бон раппæлын нæу, уымæн æмæ нæм фылдæр фæзынд, æндæр æвзæгтæм ирон æвзаджы иувæрсты чи ахызт, ахæмтæ. Не ‘хсæнады уыцы æвзæр фæзындыл йæ рæстæджы нæ литературæйы классиктæ æмæ интеллигенцийы хуыздæр минæвæрттæ æнæхъуаджы нæ тыхстысты. Генион Къоста хуымæтæджы нæ дзырдта:
Ыстур дæр ма йæхи рæгъау
Нæ нымайы кæйдæр хъомыл…
Æндæр æвзæгтæ чи нæ зыдта, афтæмæй йæхи æвзаг йæ сæрмæ чи нæ хаста, уыцы уæрæседзаутæн йæ цыргъ фыссæн сисæй аккаг уыд ирон драматурги æмæ театры бындурæвæрæг Брытъиаты Елбыздыхъо дæр.
Кæсын дарддæр Мæнæ куыд тыхсти йæ мадæлон æвзаджы уавæры тыххæй нæ интеллигенцийы хуыздæр минæвæрттæй иу, зынгзæрдæ патриот, стыр ахуыргонд Тыбылты Алыксандр: «…Революци асаста, паддзахы къухы цы адæмтæ уыдис, уыдоны рæхыстæ… Куыд араздзыстæм мах нæ царды бындур? Æмдзу кæндзыстæм дунейы кусæг адæмимæ, уыдонæй нын хицæнгæнæн нæй, куыд иунæг æртахæн нæй фæхицæнгæнæн стыр денджызæй. Фæлæ уыцы кусæг адæмæн дæр фæдисонæй не сбæздзыстæм, нæ сæрæн куынæ уæм, нæ къахыл æдæрсгæ куынæ слæууæм, уæд. Цæмæй нæ къахыл слæууæм, уымæн та йæ сæйраг амæлттæй сæ иу у не ‘взаг…» Нæ рагфыдæлтæ се ‘взаг, сæ дин, кадджын сæ цы кодта, уыдоныл æнувыд уыдысты. Уый тыххæй цæвиттонтæ бирæ ис. Æрхæсдзынæн дзы æрмæстдæр иу. Нæ зæрдыл ма æрлæууын кæнæм нæ рагон фыдæл Анахарсисы хъысмæт. Уый, Геродот куыд фыссы, афтæмæй йæ къух систа йæ адæмы диныл æмæ йæ уымæ гæсгæ мæрдтыл бафтыдтой, нæ йын ныббарстой гадзрахат. Мадæлон æвзагыл æнувыд чи у, уыдонæн сæ бон куыд у, афтæ йын лæггад кæнынц, архайынц ын йæ сыгъдæгдзинадыл, йæ кад ын фæбæрзонддæр кæныныл. Бирæтæ йæм уæлæнгай ахаст кæй дарынц, уый сын æнцой нæ дæтты. Сидынц ын йæ хъæбултæм, цæмæй йæ нацийы хæзнайау хъахъхъæной. Йæ мадæлон æвзагыл дзурын йæ сæрмæ чи нæ хæссы, уымæн кæд мад æмæ фыд ис, уæддæр мæгуыр æмæ сидзæр у. Исты æнхъæлцау йæ мадæлон æвзаг, йæ мады чи ауæй кодта, уый никæй хъæуы, уымæн æмæ йæхи адæмы чи нæ уарзы, уый æндæр адæмы дæр нæ бауарздзæн. Æмæ кæд искæй бахъæуа, уæддæр фæсдзæуинæн. Ирон лæджы йе ‘миронимæ æндæр æвзагыл дзургæ куы фенын, уæд мæ зæрдæйы уаг фехæлы, мæхицæн бынат нал фæарын. Уыдон сæ бынæттæм гæсгæ кæд «стыр лæгтæ» вæййынц, уæддæр мæнмæ фæкæсынц тынг чысыл, тæригъæддаг. Куыд хъуамæ ферох кæнæм мах, нæ кадджын фыдæлтæ Къоста, Секъа æмæ нæ иннæ зынгæ адæймæгтæ цы æвзагыл дзырдтой, уый? Куыд хъуамæ ферох кæнæм, йæ зæрдæйы тугæй иронау æмдзæвгæтæ чи фыста, уыцы поэты æвзаг? Мæнæ куыд дзырдта ирон æвзаджы тыххæй Советон Цæдисы зонæдты Академийы уæнг-корреспондент, Ленинграды университеты профессор Боголюбов Михаил Никъалайы фырт: ирон адæм, дам, тынг хорз бахъахъхъæдтой се ‘взаджы рагон æууæлтæ, иннæ индоевропæйаг æвзæгты цы дзырдтæ æмæ грамматикон формæтæ нал ис, ахæмтæ, ома ирон æвзаджы баззад сæ рагон бындур. Уымæ гæсгæ, дам, ирон æвзаг у хæзна иннæ индоевропæйаг æвзæгтæ иртасынæн, æмæ йæ уый тыххæй ахуыр кæнынц дунейы стырдæр университетты. Ирон æвзагмæ рагæй фæстæмæ (суанг паддзахы заманы дæр) цымыдис кодтой æмæ кæнынц канд нæ алыварс чи цæры, уыцы адæмты ахуыргæндтæ нæ, фæлæ ма фæсарæйнаг ахуыргæндтæй дæр бирæтæ… Уæдæ нæ бон у æмæ саразæм ахæм хатдзæг: дунейы ахуыргæндтæ нын не ‘взагæн кæнынц егъау кад, фæлæ йæ нæхицæй бирæтæ ницæмæ дарынц, дæлæмæ йыл хæцынц. Цæй, сæ амонд сæхи уæд уыдонæн! …Нæ мадæлон æвзаджы уавæр катайаг кæй у, уый тыххæй бирæтæ хъуыды кæнынц, зæгъгæ, аххосаг æрмæстдæр ирон æвзаджы ахуыргæнджытæм хауы. Фæлæ уый бынтон афтæ нæу. Уыдоныл уæлдай бæрн кæй ис, уый раст у. Афтæ зæгъæн дæр нæй, æмæ уыдон уавæр рараст кæныныл æмхуызон хъаруимæ архайынц. Æнæуи ацы фарсты тыххæй мæ хъуыды у ахæм: ирон æвзаджы ахуыргæнджытæй ацы тохы пассивон чи у, йæ дæсныйад сæ хорз чи нæ зоны, уый æндæр куыст куы ссарид, науæд нацийы зæрдæйы хъыджы цæуын æгæр егъау азым у. Ацы уавæр æрмæст ирон æвзаджы ахуыргæнджытæ нæ рараст кæндзысты. Уый у æппæтадæмон, æппæтнацион хъуыддаг. Æмæ мæм мæ зæрдæ сиды: Уæ нæ Иры кадджын хистæртæ, нæ Иры дзыллæ! Уарзут уæ мадæлон æвзаг, уæндонæй йыл нывæндут уæ хъуыдытæ, ахуыр æй кæнут, дарут æй сыгъдæг, хъахъхъæнут æй цæсты гагуыйау! Журнал «Фидиуæг», 1989, № 3 Нацийæн йе ‘ппæт хъуыддæгтæ, йæ царды уаг, историйы гуыргъахъхъ фæндæгтыл цыдæриддæр сарæзта, уыдон сæ фæд ныууадзынц æвзаджы… Æнæгуырысхойæ зæгъæн ис: æрæджы позитивон чи ссис, уыцы филологи æнæнхъæлæджы стыр хорзы бацыд историйæн. «Æвзаджы хъуыддæгты адæм сты æвæджиауы зондамонджытæ». Платоны ацы ныхæстæ сты раст. Адæм æвзаг аразынмæ арæхсынц хорз. Скæнынц æй фæлгонцтæй аив, æнцонæмбарæн, цæрдуд æмæ рæстдзæвин. Уыцы хъуыддæгтæ ахуыргæндтæ куы кæниккой, уæд æвзаг уаид дыдзырухсау æнæахадгæ æмæ уæззау. Уыйхыгъд ын адæм йæ раст æгъдæуттæ мурмæ дæр нæ дарынц. Уыдон наукон методтæ-йедтæн ницы ‘мбарынц. Адæмæн се ‘ххуысгæнæг у инстинкт, æрдзæй рахæсгæ сусæг тых… Уымæ гæсгæ æппæты зондджындæр æмæ дзаджджындæр æвзæгтæ уæфт сты «зыгъуыммæ» фæлдæхт диссæгтæ æмæ æнæнхъæлæджы, æнахуыр фæзилæнтæй. (…) Цæвиттон, æвзæгтæ аразгæйæ уæрæх рауайы «хъаугъайаг» æмæ, фæткæй иуварс чи ахизы, ахæм хабæрттæ. Уый хауы æппæт æвзæгтæм дæр. Анатоль Франс Фиппаинаг. Анатоль Франс цы «зыгъуыммæ» фæлдæхтыты æмæ æнахуыр фæзилæнты кой кæны, уыдонæн æвдисæнты хуызы нæ ирон æвзагæй æрхæссæн ис бирæ цæвиттонтæ. Æркæсæм æрмæст æртæ дзырдмæ: æвдасарм, фынддæс, цæфхад. 1. Æвдасарм арæзт у æртæ дзырдæй: æд, фарс æмæ арм-æй. Фæлæ адæмы сфæлдыстадон куысты фæрцы æртæ хицæн дзырдæй рауад иу. Тæккæ райдайæны хъуысти æдфарсарм, фæлæ адæмæн æнцондæр дзурæн куыд уыд, афтæ йæ рацарæзтой: æвдасарм. 2. Фынддæс. Арæзт у фондз (фæндз) æмæ дæс-æй. Абайты Вассойы загъдау, «с ассимиляцией дзд > дд и перерождением æ > ы». 3. Цæфхад. Æвдасармау ай дæр «æнахъинон» дзырд у, æвæдза. Æвзæргæ та цæг æмæ фад-æй ракодта. Ленин никуы дзырдта, национ хицæндзинæдтæ хъуамæ фесæфой, нациты æвзæгтæй та рауайа иу æвзаг иу паддзахады мидæг, зæгъгæ… Ленин бынтон æндæр хуызы дзырдта, ома, «национ æмæ паддзахадон хицæндзинæдтæ адæмты æмæ паддзахæдты ‘хсæн уыдзысты тынг дæргъвæтин рæстæг, иу хатт ма йæ зæгъын: тынг дæргъвæтин рæстæг, суанг пролетарты диктатурæ æнæхъæн дунейы куы фæуæлахиз уа, уæддæр». Иосиф Сталин Академик Олег Трубачевы уацтæй иуы бакастæн ахæм ныхæстæ: «Национ химбарынад бахъахъхъæнынæн æппæтæй стырдæр ахъаз сты æвзаг æмæ дин. Толстойы хъазахъхъ, кавказаг хохæгты æхсæн цæргæйæ, бирæ цæмæйдæрты систы уыдон æнгæс, фæлæ цæстыгагуыйау се ‘взаг æмæ сæ дин кæй хъахъхъæдтой, уый фæрцы баззадысты уырыссæгтæй (ЛГ, 1991, № 41). Алы адæм дæр удуæлдайæ тох кæны йæ национ уд, йæ хæдхуыз бахъахъхъæныныл, йæ фидæн дзы рох нæу æмæ амайы, фидар бындурыл чи æнцайы, ахæм мæсыг. Ир æмæ дыгуры мифон фыдæлтæ Нартæ мæсыг нæ амадтой, фæлæ, рагон вавилойнæгтау, Хуыцауы кæй ницæмæуал дардтой (сæ дуæрттæ бæрзонд аразын райдыдтой, науæд, дам, Хуыцау банхъæлдзæни, сæрæй йын кувæм, зæгъгæ). Уый тыххæй сын Хуыцау сæ мыггаг сыскъуыдта, цæвиттон, вавилойнæгты хал ахордтой. (Куыд зонæм, афтæмæй вавилойнæгтæн сæ зæрды уыди сæ мæсыг уæлæрвты онг самайын. Хуыцау сæм фæфыдæх æмæ сæ ралгъыста – фæйнæхуызон æвзæгтæ сын байуæрста, æмæ кæрæдзийы нал æмбæрстой, æмæ ма цæй мæсыг æмæ цæй цыдæр!) Кæд Хуыцау Нарты æвæд фæкодта, уæд Ир æмæ дыгур та фыдвæд фесты. Комæй коммæ дæр, дам, хицæн æгъдау ис, хъæуæй хъæумæ дæр, сыхæй сыхмæ дæр. Афтæ фехъусæн ис арæх. Æз ма йыл, нæ абоны адæмы уавæр уынгæйæ, бафтаудзынæн: уыцы æнæчетар фæтк хауы хицæн бинонты цардмæ дæр: фыдæй цотмæ дæр хицæн æгъдау ис, æфсымæрæй æфсымæрмæ дæр, хойæ хомæ дæр. Стæй хицæн æвзаг! Ирон-уырыссаг, ирон-гуырдзиаг æмæ а. д. Бæллæх: бинонты ‘хсæн дæр нал ис иу æвзаг, уæд ма йæ æгас Ирыстоны куыд агурæм? Уый у, дзæбæхгæнæн кæмæн нал ис, ахæм уæззау низ: æппæтадæмон маразм. О, хæдæгай, национ химбарынадæн йæ дыккаг æнцой кæд дин у, уæд уыцы хъуыддаджы дæр кæуинаг уавæры стæм. Сæдæ азæй фылдæры размæ уый тыххæй цыппæрдæсаздзыд разагъды поэт Токаты Алихан йе ‘мдзæвгæ «Ирæн хæлыны хос»-ы зæрдæрисгæйæ афтæ фыста: Ноджы ма дыууæ диныл дæр кæрæдзи хæрынц… Цыбыр дзырдæй, мах Вавилоны мæсыгамайджытæй æвирхъаудæр раны стæм – фыццаджы-фыццаг нæхи аххосæй. 2018.20.11 «Нæ идеал у, – дзуры теоретикты иу лагерь, – цæмæй адæмтæ иууылдæр хайджын уой æппæт дунейы цæрджыты миниуджытæй. Мах хъæуы ахæм адæймаг, алы ран дæр уыцы иухуызон чи уа – Германы уа, Англисы кæнæ Францы, хъуамæ йын алы ран дæр иумæйаг типы зондахаст, удысконд уа. Цæвиттон, Ныгуылæны бæстæты чи ис, хъуамæ ахæм адæймаджы халдих уа». Куыд уынæм, афтæмæй теоретиктæ æппæт дунейы адæмтæй, æппæт нацитæй дæр саразынмæ хъавынц цыдæр æнахъинон удгоймаг, йæхи цæсгом кæмæн нæй, зæххы къорийы алы бæстæты дæр, фæйнæхуызон климæттæ æмæ историон уавæртæ кæм ис, уым дæр уыцы иухуызонæй чи баззайа, ахæм. Мах тынг фæнды, уыцы теоретикты мыггагæй исчи мæнæ ахæм хынцинаг куы раиртасид! Адæмы мыггаг æцæг рамбулдзæн, алы нацитæй ихсыд дыууæ капеччы халдихтæ куы сарæзтæуа, уæд, стæй цы пайда смæрздзыстæм уымæй?.. Æмæ ма иу хабар: уыцы иумæйаг адæймаджы идеал кæд æрмæстдæр Ныгуылæны æрхъуыдыгонд у, уæд æй алцæмæй æххæст рахонæн ис? Æмæ, зæгъæм, цавæрдæр æндæр адæм хъуамæ йæ къух сиса йæ удысконд, зондахаст, æгъдæуттæ, стæй æнусон цардыуагыл æмæ пассивон хуызы ныгуылæйнаг чингуытæм гæсгæ арæзт идеалы хуызы бацæуа? Нæ, дунейы адæмтæ æцæг цардæй уæд цæрдзысты, æмæ дзы алкæцы дæр, йæхи бындурыл æнцайгæйæ, куы рæза æмæ царды иумæйаг суммæмæ куы ‘рбахæсса йæ ахъаззагдæр миниуджытæ, хицæндзинæдтæ. (…) Адæмон инстинкттæ æнкъарæнтæй æгæр ифтонг сты, æддæрдыгæй сæм куы ныхилай, уæд. Æмæ сын æддæрæгон тыхты фыдмитæ зианы хос йеддæмæ ницы сты… Мæнмæ афтæ кæсы, æмæ кæцыфæнды зайæгхал дæр заууатмæ æрцæудзæн, йæ цардæн ын аккаг фадæттæ цы бæстæйы нæ уа, уым. (…) Кæцыфæнды адæмæн дæр йæ хæдхуыз миниуджытæ куы фæцагайай, иудадзыгон идеалмæ йæ лæгдыхæй куы тæрай, уæд уый залымы ми у. Ахæм уавæр адæмты сæхирдыгонау рæзын нæ уадзы, сæ зонды автономи сын исы. Федор Достоевский Человек входит в человечество через национальную индивидуальность, как национальный человек, а не отвлеченный человек, как русский, француз, немец или англичанин. Человек не может перескочить через целую ступень бытия, от этого он обеднел бы и опустел бы. Национальный человек – больше, а не меньше, чем просто человек, в нем есть родовые черты человека вообще и еще есть черты индивидуально-национальные. Можно желать братства и единения русских, французов, англичан, немцев и всех народов земли, но нельзя желать, чтобы с лица земли исчезли выражения национальных ликов, национальных духовных типов и культур. Такая мечта о человеке и человечестве, отвлеченных от всего национального, есть жажда угашения целого мира ценностей и богатств. Культура никогда не была и никогда не будет отвлеченно-человеческой, она всегда конкретно-человеческая, т. е. национальная, индивидуально-народная и лишь в таком своем качестве восходящая до общечеловечности. Совершенно не национальной, отвлеченно-человеческой, легко транспортируемой от народа к народу является наименее творческая, внешне техническая сторона культуры. Все творческое в культуре носит на себе печать национального гения. Даже великие технические изобретения национальны, и не национальны лишь технические применения великих изобретений, которые легко усваиваются всеми народами. Даже научный гений, инициативный, создающий метод, – национален. Дарвин мог быть только англичанином, а Гельмгольц – характерный немец. Национальное и общечеловеческое в культуре не может быть противопоставляемо. Общечеловеческое значение имеют именно вершины национального творчества. В национальном гении раскрывается всечеловеческое, через свое индивидуальное он проникает в универсальное. Достоевский – русский гений, национальный образ отпечатлен на всем его творчестве. Он раскрывает миру глубины русского духа. Но самый русский из русских – он и самый всечеловеческий, самый универсальный из русских. Через русскую глубину раскрывает он глубину всемирную, всечеловеческую. То же можно сказать и о всяком гении. Всегда возводит он национальное до общечеловеческого значения. Гете – универсальный человек не в качестве отвлеченного человека, а в качестве национального человека, немца. Объединение человечества, его развитие к всеединству совершается через мучительное, болезненное образование и борьбу национальных индивидуальностей и культур. Другого исторического пути нет, другой путь есть отвлеченность, пустота или чисто индивидуальный уход в глубь духа, в мир иной. Судьба наций и национальных культур должна свершиться до конца. Принятие истории есть уже принятие борьбы за национальные индивидуальности, за типы культуры. Культура греческая, культура итальянская в эпоху Возрождения, культура французская и германская в эпохи цветения и есть пути мировой культуры единого человечества, но все они глубоко национальны, индивидуально-своеобразны. Все великие национальные культуры – всечеловечны по своему значению. Нивелирующая цивилизация уродлива. Культура воляпюка не может иметь никакого значения, в ней нет ничего вселенского. Весь мировой путь бытия есть сложное взаимодействие разных ступеней мировой иерархии индивидуальностей, творческое врастание одной иерархии в другую, личности в нацию, нации в человечество, человечества в космос, космос в Бога. Можно и должно мыслить исчезновение классов и принудительных государств в совершенном человечестве, но невозможно мыслить исчезновение национальностей. Нация есть динамическая субстанция, а не преходящая историческая функция, она корнями своими врастает в таинственную глубину жизни. Национальность есть положительное обогащение бытия, и за нее должно бороться, как за ценность. Национальное единство глубже единства классов, партий и всех других преходящих исторических образований в жизни народов. Каждый народ борется за свою культуру и за высшую жизнь в атмосфере национальной круговой поруки. И великий самообман – желать творить помимо национальности. Даже толстовское непротивление, убегающее от всего, что связано с национальностью, оказывается глубоко национальным, русским. Уход из национальной жизни, странничество – чисто русское явление, запечатленное русским национальным духом. Даже формальное отрицание национальности может быть национальным. Национальное творчество не означает сознательно-нарочитого национальничанья, оно свободно и стихийно национально. Николай Бердяев Скъуыддзаг уацты æмбырдгондæйÆВЗАГ – АДÆМЫ ФАРН
* * *
(Уацмысты æмбырдгонд 8 томæй.
8-æм том. Гослитиздат. М., 1960, 70 ф.)
Афтæ адæм сæхи æнæфыст уагæвæрдтæм гæсгæ аразынц æвзаг.* * *
Чиныг «Вопросы языкознания»,
Партиздат, 1933, 563 ф.ÆППÆТАДÆМОН МАРАЗМ
Афтæмæй сæхицæн мастимæ цæрынц.
Хъ. Æ.* * *
Скъуыддзæгтæ чиныгæй «Что есть Россия?»
М., Алгоритм. 2014, 62, 64, 65 фæрстæ* * *
«Судьба России»
ГÆБÆРАТЫ Юри
ХӔСТ, УӔЛАХИЗ ӔМӔ ГУМАНИТАРОН ӔХХУЫС
Цы ‘рцыд, уый нæ æххæстæй уырнгæ дæр нæма кæны…
Нæ нæ уырны уымæн, æмæ йæм æгæр бирæ фенхъæлмæ кастыстæм. Æгæр бирæ туг ныккалд нæ хæдбардзинады сæрвæлтау, æгæр бирæ маст æмæ хъизæмæрттæ фæныхъуырдтам, цæмæй, боныфæстагмæ, нæ хъæбулты хуыздæрты туг æмæ зæрдæрыст мадæлты судзгæ цæссыгæй æлхæд республикæ нымад æрцæуа.
Фæлæ ма нын ныр цы нæ баууæндгæ ис, цы ‘рцыд, ууыл, уыцы æгæрон зынаргъ æмæ стыр хæрзиуæгыл!
Цы хъæуы ныр дарддæр аразын, куыд хъæуы архайын? Адæмы, нацийы раз тыхсты бон ахæм фарст куы фæзыны, уæд фыццаг рады сæ зондджынты зонды уынаффæты фæагурынц сæрфат. Махмæ та суанг Нартæй фæстæмæ афтæ у.
Цæй, байхъусæм Нафимæ:
Цы хъæуы абон Иры? – Кусын!
Нæ фидæнæн æвæрын бын.
Кæрæдзийы рыст удмæ хъусын,
Кæрæдзийы цæссыг уынын.
Цы хъæуы Иры абон? – Кусын!
Нæ зын æрми-æрми хæссын.
Нæ мæгуыр къæбицы, нæ мусы
Рæстаг, хæдзардзин лæг – фысым.
Нафи нын куыд амоны, афтæ куы бакодтаиккам, афтæ куы уаид, уæд…
Кæсын дарддæр Куыд у æцæгæй та? Куыд бафæрæзтам хæстæн? Куыд сæмбæлдыстæм не стыр Уæлахизыл? Куыд арæхсæм «кæрæдзийы рыст удмæ хъусын»?.. Дзуапп фыццаг фарстæн: Хæст уыд мæнгард æмæ æнæмсæр. Фæлæ та туг æмæ цæссыг амæхсгæйæ дæр бафæрæзтам. Ацы фарсты сæйраг цы у? Мæ хъуыдымæ гæсгæ, – сæрыстырдзинад. Ирон лæппутæ, армыдзаг чъребайаг лæппутæ, зæгъæн ис, афтид къухæй, хъæбатырæй æрлæууыдысты мæнгард знаджы дыууадæсминон æфсады ныхмæ, бæлвырддæр зæгъгæйæ, америкæйаг цынырыккондæр æмæ хъомысджындæр хотыхвæлыст æфсады ныхмæ. Æмæ та ногæй бафидар кодтой, дзырд ИРОН сæрыстырæй дзургæ кæй у, уый! Дзуапп дыккаг фарстæн: Уæлахизыл цин кæнын хъæуы, уæлдайдæр уыцы уæлахизмæ бирæ куы фенхъæлмæ кæсай, уæд. Æмæ, чи зоны, афтæ дæр уыд. Гæрæхтæ, машинæты хъыллист, фæйлаугæ тырысатæ, цины хъæртæ æмæ афтæ дарддæр. Æмæ, чи зоны, æцæгæй хъуыд афтæ саразын. Мах хъуамæ æгас дунейæн фенын кодтаиккам, Уæрæсе агрессор кæй нæу, уырыссаг адæм хæстарыд ирон адæмы фервæзын кæнынмæ кæй æрцыдысты. Стыр Уæрæсе нын нæ хæдбардзинад уый тыххæй кæй нæ банымадта, цæмæй йæ дардыл зæххытæ фæуæрæхдæр кæна, фæлæ æрмæстдæр уый тыххæй, гуырдзиаг фашизмæн æндæрхуызы бауромæн кæй нæй, гъе стæй нæ хæдбардзинад юридикон æгъдауæй бафидар кæнын искæй фæндон нæ, фæлæ историон рæстдзинады домæн кæй у. Фæлæ алцæмæн дæр хъæуы фæтк æмæ æгъдау, зонын хъæуы бæрц. Махмæ хъуамæ уыдаид митингтæ горæты, районты. Уырдæм хъуамæ æрæмбырд уыдаиккой къахыл лæууынхъом адæм стырæй, чысылæй. Уымæй дæр, иусахатон нæ – уадз, иу бон, дыууæ боны, иу къуыри дæр уæд. Хъуамæ зæрдæбын бузныг загътаиккам Уæрæсейæн, æгас дунейæн бауырнын кодтаиккам куыд нæхи, афтæ Уæрæсейы рæстдзинад дæр. Ахæм бон цалдæр гæрахы фæкæнын дæр куыннæ æмбæлы – нæ фыдæлтæ-иу сабийы райгуырды тыххæй дæр топпы гæрæхтæй банысан кодтой сæ циндзинад, махæн та нымад чи ‘рцыд, ахæм паддзахад райгуырд! Гъе, фæлæ бахынцын хъуыд иу хабар: цалдæр боны æмæ æхсæвы, сæ хъæбулты цардæн тæрсгæйæ, зæрдæхæлд чи фесты, уыцы ныййарæг мадæлтыл æмæ удаист сабитыл дæр ахъуыды кæнын хъуыд. Цал тарст сылгоймаджы æмæ сабийы куывтой Хуыцаумæ, сæ ризгæ къухтæ хæрдмæ ивазгæйæ: «0, Хуыцау, кæд æрлæудзæн уыцы æхст!..» Æмæ ма иу хабар: хаттæй-хатт нæ ахъуыды кæнын фæхъæуы цæуылдæрты, зæгъæм, знон, æндæрæбон йæ хæстон хъæбул кæнæ æфсымæры цæхæрадоны æнæ табæтæй чи баныгæдта, уыцы саударджытыл æмæ ма, уынджы афтид халаты лæугæйæ, йæ хæдзар æмæ йæ цæрæнбонты фæллойы æртхутæгмæ дардæй чи кæсы, уыцы зæрдæрыст сылгоймæгтыл… Цинаг хабарæй хуыздæр ницы ис, фæлæ уыцы цин дæ фарсмæ искæй куы риссын кæна, йæ риссаг хъæдгомыл ын цæхх куы зæра, уæд хъуамæ ды дæр иучысыл дæ цины рохтыл æрхæцай. Æфсæрмæй, хатырæй… Науæд… Зæгъгæ, утæппæт нæмгуытæ хæсты рæстæджы иу гуырдзиаг танкмæ ныццараз… Кæд пырх нæ, тæвд уæддæр суыдаид æмæ йæ мидæгбадджытæн нал бантыстаид иу ироны амарын кæнæ иу хæдзар ныппырх кæнын. Ома?.. Цы, ома, кæрæдзийæ æфсæрмы кæнæм рæстдзинад зæгъынæй?.. Цы, ома, цы, æмæ уыйбæрц гæрахгæнджытæ кæм уыдысты, кæ, сæ сæр удыхосау куы хъуыд, уæд?!. Науæд уыйбæрц машинæтæ цы артаг бахардз кодтой, уый… Къуырийы дæргъы уыцы ахсджиаг, историон хабæрттæ фыссæг республикон газеттæ рухс нæ федтой артаджы хъуагдзинады аххосæй… Дзуапп æртыккаг фарстæн: Уыцы тугуарæн æхсæвты горæты чи уыд, уыдонæй иу дæр ахæм нæ разындзæн, цæрдзыстæм ма, уыдзыстæм ма æмæ та царды фæндтæ нывæнддзыстæм, уый кæй уырныдта. Чи амард, уыдоны мæрдон удтæ мæ ма схъæрзæд, фæлæ нын цыдæр æнæуынгæ тых æххуыс кодта. Хуыцау зæгъæд, фæстаг хæст нын цы уа, фæлæ та бафæрæзтам уымæн дæр. Цы аргъæй, уый дæр æмбарæм, фæлæ йын быхсæм, æппынфæстаг ныл сæрибары хур кæй ракаст, уый ныфсæй. Мах стæм хæдбар, нымад паддзахады æмбæстæгтæ. Фæлæ уый æрмæст топпы гæрæхтæй равдисгæ циндзинад нæу, уый стыр бæрндзинад у. Ныр махæй алчидæр хъуамæ æмбара уыцы бæрндзинады уæз, махæй алчидæр хъуамæ æнкъара ног дуджы æрбалæуд, ног тыхтæ, ног фæндтимæ цæрын нæ чи домы, уыцы дуджы лæджы цардæй цæрын райдайыны бæрндзинад. Махæй хъуамæ алчидæр бамбара, ныры хуызæн нæ кæй никуы хъæуы кæрæдзийы удты рыстмæ ныхъхъусын æмæ нæ зын æрми-æрм хæссын. Мах бынтон сæфты фæндагæй раздæхта стыр Уæрæсе æмæ нын кæны æппæтфарсон æххуыс нæ къахыл слæууынæн. Фæлæ нæ рыстыл нæхи хуызæн ничи базондзæн фæриссын, нæдæр нæ циныл бацин кæнын. Алы паддзахадæн дæр ис йæхи геополитикон интерестæ, фæлæ уыцы геополитикон тыгъдады махмæ цы амонд кæсы, уымæй хъуамæ базонæм æмæ сарæхсæм спайда кæнын, фыццаг рады нæ национ интерестæ æмæ нæ иудзинад бахъахъхъæнын, нæ национ сæ-рыстырдзинадыл къæм абадын ма бауадзын. Президент кæйдæрты бафæдзæхста карзæй, цæмæй тыхст æмæ зæрдæрыст адæммæ æнæуаг æвзагæй мачи дзура, фæлæ бирæтæн уыцы адæм иу ныккæндыдзаг фæллой куы фестиккой, ууыл дæр сразы уыдзысты. Чи зоны, стыр хæст æмæ стыр уæлахизы фæстæ гуманитарон æнæрастдзинад искæмæ йæ койы аккаг дæр ма фæкæса, фæлæ мах хъæуы цæрын. Дзырд, кæмæ цы æмбæлы æмæ чи цы райста, ууыл нæ цæуы, дзырд цæуы адæмы иудзинадыл. Нæ адæм, нæ Хъæбатыр адæм æстайæм азты фæудæй абоны онг быхстой æмæ фæрæзтой æппæт зынтæн дæр. Мæлæты цæстытæм кæсгæйæ, цы уаз нысанмæ цыдыстæм, цæмæ бæллыдыстæм, уый, боныфæстагмæ, нæ къухы бафтыд, æмæ нын уыцы æвæджиауы циндзинад хъуамæ кæйдæрты зыд æмæ кæрæф ма фенад кæна. Мах хъæуы уæхски-уæхск æрлæууын æмæ хæдбар республикæйы уæзыл æмдыхæй схæцын. Уымæн та хъæуы æрмæстдæр иудзинад æмæ кæрæдзийыл æууæндын, зæрдæхудтæй зæрдæхауд адæймаг цардаразæг нæу. Уæддæр нæ хъуамæ уырна, уæлахиз нын цы Хуыцауы цæст бауарзта, уый цæст нын кæрæдзи барæвдауын æмæ кæрæдзи æнцой балæууыны фаг хъару дæр кæй бауарздзæн. Махæй та хъуамæ алчидæр æмбара, нæ сæрибардзинады сæрвæлтау йæ цард чи радта, уыдоны зæрдæхудт æмæ мæрдон удты фыдæх Хуыцауы фыдæхæй карздæр кæй у. 2008, сентябрь
ГАСАНТЫ Валери
«МАХ ДУГ» – МÆ ЦАРДЫ,
МÆ ЗОНДЫ, МÆ ХЪУЫДЫЙЫ
Ирон адæм рухсмæ, чиныджы зондмæ бæллæг æмæ тæхудыгæнæг уыдысты. Кæсын æмæ фыссын чи зыдта, уыцы адæмæн журнал уыд зæдты æмсæр кад æмæ намыс тауæг. Иры номдзыд рухстауджытæ Колыты Аксо, Мамытты Стефан, Цомайты Хадзырæт, Брытъиаты Елбыздыхъо, Коцойты Арсен сæ курдиаты, зонды фæрцы архайдтой ирон адæмæн балæггад кæныныл. Æмæ сын æнтысгæ дæр кодта. Цæмæй, сæ зæрдæйы æмæ уды цы цæхæр ис æмæ уый фæрцы цы аивадон уацмыстæ гуыры, уыдонæн дзыллæмæ фæндаг уа, стæй ирондзинады æмæ культурæйы, аивады хорзæй цы ис, уый зонæм, уый тыххæй хъуыд мыхуыр. Революцийы размæ Ирыстоны, Цæгат Кавказы цы газеттæ æмæ журналтæ цыд, уыдоны ‘хсæн зынгæ бынат ахсынц, мадæлон æвзагыл цы мыхуыры фæрæзтæ цыд, уыдон: «Катехизаг таурæгъ» (куыд рабæрæг, афтæмæй уый у фыццаг ирон газет, мыхуыры рацыд 1878 азы, йæ подшивкæ æфснайд у ЦИПУ–йы наукон библиотекæйы), «Чырыстон цард», «Ног цард», «Ирон газет», «Хуры тын», «Æфсир»… Ацы мыхуыры оргæнтæн бирæ цæрæнбон нæ уыд, фæлæ уæддæр сæ ахадындзинад ирон культурæйы, национ хиæмбарынады рæзты стыр у.
Советон дуг куы ралæууыд, уæд, зæгъæн ис, æмæ æхсæнады цардарæзты ивдимæ райдыдта ивын ирон адæмы зондахаст дæр. Байгом сты уæлдæр æмæ астæуккаг скъолатæ, культурæйы, рухсады, зонады артдзæстытæ. Ног царды уавæрты хъуыд нæ адæмы сæ мадæлон æвзагыл мыхуыр æмæ чиныг.
Уæд фæзындысты Цæгат æмæ Хуссар Ирыстоны фыццаг ирон газеттæ æмæ журналтæ «Абон», «Литературæйы хъазуатон». Ацы журналтæн сæ «цæрæнбонтæ» бирæ нæ уыдысты. Фæлæ Хуссар æмæ Цæгат Ирыстоны абон дæр нæ дзыллæйы зондæн, удварнæн æрдхæрæны лæггадгæнæг, хæрзгæнæг, фарнхæссæг басгуыхтысты газеттæ æмæ журналтæ: «Рæстдзинад» – (1923) «Хурзæрин» – (1924), «Фидиуæг» – (1927), «Ногдзау» – (1937) æмæ, йæ 85 азы рындзæй цы журнал акаст, уый – «Мах дуг».
Кæсын дарддæр Йæ фæзынд уæлдай тынгдæр ахадыдта æмæ абон дæр ахады ирон дзырдаивады рæзтыл, кæддæриддæр дзы бакæсæн ис бирæ цымыдисаг æрмæджытæ нæ культурæйы, зонады, аивады архайджыты, æхсæнадон-политикон темæтыл фыст царды тыххæй. Æмæ нæ культурæйæн газеттæ «Рæстдзинад», «Хурзæрин», журналтæ «Фидиуæг», «Ногдзау» ног царды рухс уацхæсджытæ куыд уыдысты, раст афтæ «Мах дуг» уыд нæ адæмы царды амонды хуры скастау. Уый радта фадат нæ интеллигенцийы хуыздæр минæвæрттæн, литературæйы æмæ культурæйы архайджыты алы фæлтæртæн сæ курдиаты гæнæнтæ æргом кæнынæн, Иры дзыллæмæ национ удварны хæзнатæ хæссынæн. Журнал «Мах дуг» йе сфæлдыстадон азфысты цы фæндæгтыл рацыд, уыдон æнцон нæ уыдысты, фæлæ йæ редакцийы æмæ авторты хæс нæ дзыллæйы раз уыд, цыфæнды уавæрты дæр, ирон дзыллæйæн лæггад, кæстæриуæг кæнын, царды рæстаг хъæр сæм хæццæ кæнын йæ мыхуыргонд æрмæджыты фæрцы. Мæ фыццаг сфæлдыстадон къахдзæфты мын газет «Рæстдзинад», журнал «Ногдзау» цы æххуысы æмæ хæрзты бацыдысты, уыдоны æхсæн мæ зæрдиаг арфæйы тыхы бæрц къаддæр нæу журнал «Мах дуг»-ы редакцийы кусджытæм дæр. Фыццаг хатт æй мæ къухмæ райстон 1995 азы. Уæд ахуыр кодтон Дзæуджыхъæуы 1–æм астæуккаг скъолайы. Уæд ныффыстон мæ фыццаг æмдзæвгæ. Литературон сфæлдыстадон куыстмæ мæ хъус кæй адардтон, уый не скъолайы ахуыргæнджытæй æхсызгон кæмæн нæ уыд, ахæм, æвæццæгæн, нæ разындзæн. Уымæн æмæ кæд математикæ, физикæ, химимæ афтæ рæвдз нæ уыдтæн, фæлæ ирон, уырыссаг, æвзаг æмæ литературæ, истори, æрдззонæн, музыкæ фылдæр уарзтон, уæддæр мæнæн «æнад» предметтæ цы уыд, уыдоны ахуыргæнджытæ дæр мæм æвзæр зæрдæ нæ дардтой. Ис ахæм журнал «Мах дуг», зæгъгæ, уый базыдтон, фыццæгæм скъолайы нын ирон æвзаг æмæ литературæ чи амыдта, уыцы ахуыргæнджытæй, рухстауæджы курдиат æрдзæй æмæ дунесфæлдисæгæй лæвæрд кæмæн уыд, уыдонæй – Цæлыккаты Зинæидæйæ (рухсаг уæд), РЦИ–Аланийы æмæ УФ-йы сгуыхт ахуыргæнæг Гусаты Еленæйæ æмæ мæ раздæры сыхаг Четойты Варяйæ. Уый куыста Горæтгæрон районы посты хайады æмæ мын-иу лæвары хуызы кæддæриддæр фыста журналтæ «Мах дуг», «Ирæф» æмæ «Ногдзау». Æмæ дзы уый тыххæй ныры онг уæлдай бузныг дæн. Алы мæй дæр истон æмæ йæ кастæн, иннæ ирон журналтæ æмæ газет «Рæстдзинад»-ы æмрæнхъ, цымыдисæй. Азæй-азмæ мын йæ номыртæ æнæфснайгæ нæ уыд, уымæн æмæ мæ йе ‘рмæджытæ ахуыры тынг хъуыдысты. Иуахæмы, райдайæн кълæсты, нæ ахуыргæнæг Цæлыккаты Зинæидæйæн радтой хицæн кабинет. Уый махæн, йæ ахуырдзаутæн, йæхицæй æхсызгондæр уыд куы зæгъон, уæд, æвæццæгæн, нæ фæрæдидзынæн. Уыцы хабар куы æрцыд, уæд нын Зинæ загъта, цæй æмæ нæ ног кълас саив кæнæм, зæгъгæ. Уæд зæрдиагæй бавнæлдтам нæ хистæры фæндон æххæст кæнынмæ. Æз, фыццаджыдæр, нæ хæдзарæй æрбахастон, кæй бакастæн æмæ мæм дзæвгар номыртæ æмбырд кæмæй уыд, уыцы журналтæ «Мах дуг», «Ногдзау» æмæ «Ирæф», стæй газет «Рæстдзинад»-ы цымыдисагдæр æрмæджытæн мæм цы хицæн папкæ уыд, уый. Мæ ахæм лæварыл Зинæ тынг бацин кодта. Суанг ма мæ ме ‘мкъласонтæн дæр раппæлыд. Мæ лæвæрттæ цы бон бахастон, уыцы бон нæм урок уыд, æмæ куы фæци, уæд мæм фæдзырдта æмæ афтæ: «Бузныг дæ лæвæрттæй, ирон журналтæ æмæ газеттæ кæсыс, уый зыдтон, фæлæ сæ æмбырд кæй кодтай, уымæн йæ хорзæх ноджы тынгдæр рабæрæг, уымæн æмæ сæ дæуау иннæ скъоладзаутæ дæр кæсдзысты». Скъолайы ахуыр кæнгæйæ гуманитарон предметтæй фылдæр-фылдæр бауарзтон ирон æвзаг æмæ литературæ. Мæ фыццаг æмдзæвгæ ныффыстон 1995 азы. Уыд номарæн, номдзыд ирон поэт, нæ дзыллæйы иузæрдион хъæбул, прозаик, публицист æмæ поэт Хостыхъоты Зинæйы номыл. Уыцы аз фæхъуыд йæ уарзон ирон адæмæй. Æмæ нын йæ адзалы хабар йе ‘мном, мæ ахуыргæнæг, куы фехъусын кодта, уæд йæ цæсгомыл уыд стыр масты æмæ сагъæсы фæд. Уымæн æмæ нын-иу уый размæ дæр дзырдта Хостыхъоны цард æмæ ирд курдиаты тыххæй. Мæ ахуыргæнæг Зинæйы ныхас мæм афтæ тынг бахъардта, æмæ йæм цалдæр боны фæстæ радтон мæ хъуыдытæ, мæхимæ гæсгæ, æмдзæвгæйæ нывæзт. Уый сæ куы бакаст, уæд мын арфæ ракодта. Суанг ма йæ равдыста иннæ ахуыргæнджытæм дæр. Ацы «уацмысы» фæстæ ма ныффыстон цалдæр æмдзæвгæйы. Æмæ мын-иу сæ, сæ бон куыд уыд, афтæ аив кодтой мæ ахуыргæнджытæ, уæлдайдæр Цæлыккаты Зинæидæ æмæ Гусаты Еленæ. Нæ республикæйы астæуккаг ахуырады артдзæстыты æхсæн не скъола уыд хуыздæртæй иуыл нымад кæддæриддæр. Куыста дзы зондæй æмæ удыхъæдæй хъæздыг, цæстуарзон ахуыргæнджытæ. Уæдæ дзы, ирон æвзаг æмæ литературæйы уроктæм æмæ скъоладзаутимæ сфæлдыстадон куыст кæныны хъуыддагмæ уæлдай фылдæр æргом здæхт кæй цыд, уымæн ныртæккæ дæр ма бирæ æвдисæнтæ ссарæн ис. Арæх нæм-иу арæзт цыд семинартæ, гом уроктæ республикæйы скъолаты ахуыргæнджытæн æмæ директортæн. Уыцы семинарты-иу арæх арайдтой нæ фысджытæ æмæ поэттæ дæр. Сæ фæрцы базонгæ дæн, фæстæдæр мын цæстуарзонæй æххуысгæнæг чи разынд, абоны бон бузныг кæмæй дæн, уыцы зындгонд фыссæг, дзæнæты бадинаг Айларты Измаилимæ æмæ «Мах дуг»-ы уæды сæйраг редактор Хъодзаты Æхсаримæ. Уый семинартæй иумæ уазæгуаты не скъоламæ куы æрцыд, уæд ын Гусаты Еленæ радзырдта, æз мæхи литературон сфæлдыстады куысты кæй фæлварын, уый. Йæ ныхæсты фæстæ мæ Æхсар бацагуырдта. Тынг зæрдиагæй фæныхас кодтам иумæ литературæйы æмæ сфæлдыстадон куысты фарстаты фæдыл. Мæ фыццаг æмдзæвгæ Хостыхъоты Зинæйыл кæй уыд, уымæй йæ зæрдæ бынтон барухс. Нæ ныхасы кæрон та мын балæвар кодта йæ æмдæвгæты æмбырдгонд «Дыууæизæрастæу». Æмæ йыл ныффыста: «Мæ дзæбæх кæстæр Валерæйæн мæ лæвар, Хъодзаты Æхсар. 2. 10. 1997 аз». Уыцы фембæлдæй дыууæ мæйы фæстæ ме ‘мдзæвгæ Хостыхъоты Зинæйы номыл мыхуыры рацыд журналы 12 номыры. Уыцы азæй фæстæмæ мын байгом фæндаг журнал «Мах дуг»-мæ. Рæстæгæй-рæстæгмæ-иу редакцимæ куы æрбацыдтæн, уæд мыл-иу, Æхсарæй уæлдай, зæрдиагæй сæмбæлдысты иннæ кусджытæ: мыхуыргæнæг Дегъуаты Соня æмæ корректор Хъæрæцаты Зæирæ. Фæстæдæр базонгæ дæн зындгонд поэт, литературон критик Дзуццаты Хадзы-Муратимæ. Ныр та мæ ацы æртæ адæймагæн сæ алкæйы тыххæй дæр сæрмагондæй фæнды зæгъын. Алы куыстуаты дæр вæййы фæрнджын æмæ фендджын хистæртæ. Уыдон кæм кусынц æмæ сæ царды фылдæр рæстæг кæм арвитынц, уыцы артдзæст сын свæййы, чи зоны, æмæ хи хæдзарæй адджындæр. Мæнæ ныр цы хистæрты ранымадтон, уыдонæн журнал «Мах дуг» уыд æмæ у ахæм дзуарбадæн бынатау. Сæ хистæр, æз æм куы бакъахдзæф кодтон, уыцы рæстæджы уыд Дегъуаты Соня. Кæд Ирыстоны исчи ирон сылгоймаджы хуыздæр миниуджытæй хайджын уыд æмæ йæ уды хорзæхæй, зонд æмæ курдиатæй исчи ирон дзыллæйæн бонзонгæ хæрзты бацыд, нæ ирон фысджыты уацмыстыл, журнал «Мах дуг»-ы авторты алы фæлтæртыл исчи узæлыд, уæд фыццаджырæр Соня. Йæ алы ныхасы, акъахдзæфы дæр фарн кæмæн уыд, уыцы Соня. Йæ куыстмæ куыд бæрнон цæстæй каст, уымæн æвдисæн уыдтæн мæхæдæг. Фæлæ уый тыххæй йæ мысинæгты зынгæ поэт Цæрукъаты Валодяйæ цыма хуыздæр ничи загъта. Фыссæгæн кæнæ-иу поэтæн Соня йæ уацмыс куы мыхуыр кодта къухфыстæй машинкæйыл, уæд-иу ын æй редакци кæныныл дæр бацархайдта. Уымæ гæсгæ дзы Валодя загъта, Соня махæй не ‘ппæтæй дæр фыссæг æмæ поэтдæр у. Æмæ йæ ацы хъуыдыты иу мисхалы бæрц дæр мæнгдзинад нæ уыд. Уымæн æмæ Соняйæн йæ очерктæ, радзырдтæ рæстæгæй-рæстæгмæ мыхуыры цыдысты журнал «Мах дуг»-ы. Сæ алы дзырд дæр уыд йæ сыгъдæг удыхъæд æвдисæг, æнцонæмбарæн, сыгъдæг ирон æвзагыл фыст. Йæ алы рæнхъы дæр зынд, йæ алы рæнхъ дæр талф-тулфæй кæй нæ фыссы, йæ зонды æмæ рæсугъд æнкъараг зæрдæйы кæй бахсиды, мадæлон æвзаг хорз кæй зоны æмæ йын йæ ад кæй æнкъары, уый. 2002 азы рауагъдад «Ир»-ы мыхуыры рацыдысты хицæн чиныгæй Соняйы радзырдтæ æмæ очерктæ. Уæдæй фæстæмæ ацы æмбырдгонд мæ чиныгдоны дарын. Кæсгæ та йæ цалдæр хатты бакодтон. Фæлæ дзы уæддæр, лæг æнтæф бон уазал суадоны донæй куыд нæ фефсæды, афтæ не ‘фсæдын. Чиныг куы байгом кæнын, уæд та мæ цæстытыл ауайы, журнал «Мах дуг»-æн дзуары лæгау стыр хæрзты чи бацыд, йæ рухс кувæндон кæмæн уыд, уыцы зæрдæхæлар, рухсы бадинаг Дегъуаты Соняйы рухс сурæт. Мадзура, хиуылхæст æмæ уæзданæй базыдтон Дзуццаты Хадзы-Мураты дæр. Ирон литературæйы йæ фæд ныууагъта куыд курдиатджын поэт æмæ литературæиртасæг. Куыд адæймаг, афтæ мадзура цас уыд, уыйбæрц йæ зонд æмæ курдиаты арф æмæ хæдхуыздзинад зынд йе ‘мдзæвгæты, литературон – критикон уацты. Куыд загътон, афтæмæй Дегъуаты Соня æмæ Дзуццаты Хадзымуратæй уæлдай, журналы редакцийы кусджытæй хионы зæрдæ дарын Хъæрæцаты Зæирæмæ. Цы бон æй базыдтон, уæд мæм куыд хæлар æмæ фæлмæн зæрдæ бадардта, абоны бонмæ дæр нæ ахастдзинæдтæ сты уыцы уагыл. Соня, Æхсар æмæ Хадзы-Муратау ын журнал «Мах дуг» у дзуарау табуйаг. Æмæ йын зæрдиаг лæггад кæны ныр 50 азæй фылдæр. Абон дæр редакцимæ куы бацæуын, уæд фыццагдæр бакæсын Зæирæйы кусæн уатмæ. Йемæ нæм ныхас вæййы ирон фысджыты сфæлдыстады тыххæй. Иуахæмы мын афтæ, Хостыхъоты Зинæйы тыххæй дæ фыццаг æмдзæвгæ куы ныффыстай, журналы куы рацыд, уый хорз хъуыды кæнын, фæлæ ма йын йæ номыл ног æмдзæвгæ куы ныффыссис. Гъемæ Зæирæйы курдиат æххæстгæнгæ æрцыд Хостыхъоты Зинæйы райгуырды 80 азы бонмæ. Уæд ныффыстон йæ номыл мæнæ ацы рæнхъытæ: О Хостыхъон, дæ рухс зарæг нæ Ирæн, Мæ уацы кæрон мæ зæгъын фæнды, йæ фæзындæй абонмæ журнал «Мах дуг» цы хæрзты бацыд нæ дзыллæйæн, уыдон зæрдыл даргæйæ, редакцийы ныртæккæ чи кусы, уыдонæн сæ архайд ноджы бæллиццагдæр æмæ ахадгæдæр куыд уа, уый сын мæ зæрдæ зæгъы.
Æнусбонмæ куы уыдзæнис йæ гимн,
Ды фарны зæдау Иры сæрмæ стахтæ,
Ды ног хъуыды дзырдаивады загътай,
Дæ поэзи æнæбын цадау уаз уыд,
Зынди дзы ирдæй дæ амондхæссæг–артуд,
Нæ уæзæгæн йæ хъыджы бон фæдисон,
Йæ кады куывды хурвæлыст цæдисон,
Уыраугæ хъуыст нæ уæзæгыл дæ хъарæг,
Æнусон у уый фæрцы дæ зарæг!
Ацы аз журналы нымад ёрцыд Нафи ёмё Шамилы азёй
Ацы аз журналы нымад æрцыд Нафи æмæ Шамилы азæй
ДЗЫРДЫ ФАРН:
«Мæнæн уыд царды иу бæрзонд Стъалы, ирон дзырды Куыр-далæгон – йæ ном».
«Куы цæрæм, – уæд чысыл æмæ дзæбæх, Куы хауæм, – уæд стъалыйау бæрзондæй».
Редакцийы кусджытё
Редакцийы кусджытæ
ÆВЗАДЖЫ ТЫХХÆЙ:
"Кæд райсом фесæфдзæнис ме `взаг,
Уæд абон æз мæлæтмæ дæн цæттæ."
"Мах абон цы ирон æвзагæй дзурæм, уый Елхотæй дæлæмæ нæ, фæлæ уырдыгæй уæлæмæ нæ хъæуы."
Хъуыды кæнæн ис æрмæстдæр иу æвзагыл. Цалдæр æвзагæй талф-тулфæй куы дзурай, уæд дын сæ иу дæр хъуыды кæныны хотых не суыдзæн. Кусынæн дын гарз куы нæ уа, уæд куыст дæр нæй. Цалдæр æвзагыл хъуыды кæныныл куы архайай, уæд æппындæр хъуыды кæнын хъом нал уыдзынæ.
Мыдыбындз йæхи мыдыл куы атигъ кæна, раст уыйау уайы дæхи дæ мадæлон æвзагыл æнæрвæссонæй æвдисын дæр.
13-æм скъолайы сфæлдыстадон къорд "ТАЛАТÆ"
13-ём скъолайы сфёлдыстадон къорд "ТАЛАТЁ"
