Радзырды архайд цæуы 1830-æм азы. Уырысы æфсад басаста Чеселт, ныр та бырсынц – Чысангоммё. Семæ – гуырдзиаг æлдæрттæ æд чапартæ, милицæ («зæхх сæ сæ быны рызти»). Кæд ирæттæ хъазуатонæй хæцыдысты, уæддæр «цы тых лæууы уырысы æфсадæн!» Хъæутæй баззад фæнык æмæ æртхутæг.

Фыццаг хатт ирон чызджы (автор ын йæ ном нæ зæгъы) уынæм минæвæртты æхсæн: «Цæуынц гуыбырæй, сæ иуы къухы – урс хæцъил. Æхсæзæй – бынтон зæрæдтæ… Æвдæм уыд сылгоймаг, æрыгон æмæ сæрæн. Уый цыди фидар къахдзæфтæй». Минæвæрттæ сæ зонгуытыл куырдтой, цæмæй сын радтой сæ мæрдты. Инæлар сразы, фæлæ сæ райсоммæ ныууагъта амынæты. Ам уырыссаг афицер рахызт ирон чызджы æрфыстмæ. «…фидарæй зæгъын: фидыцæй ничи амбулдзæн Иры чызджыты. Фæлæ уæддæр ацы амынæт. Уындæй нæ разындзæн дыккаг ахæм. Цæуы сагау сæрыстырæй. Асæй – рæстæмбисæй бæрзонддæр. Йæ кондмæ бахæлæг кæндзæн Боттичеллийы Венерæ. Йæ цæсгом – ирд æмæ рухс, цæстытæ – æрвыг æмæ цæхæр, сæрыхил – индиаг цыллæ, дыууæ быдæй хуры тынтау тыбар-тыбур кæнынц йæ аив фæсонтыл, дзыккуты кæрæттæ – йæ роны тъыст. Кæцæй фæзынд ацы зæд? Цы йæ æрхаста ацы фыдæбоны коммæ? Цæмæн фидауы ссæст розæйыл сæууон æртæх куыд æрттивы, афтæ?.. Цæмæн бахауд ацы зындоны?..» [1, 210ф.]

Сæрыстыр чызг гуырдзиаг æлдарæн «ком нæ радта», æмæ йæ хоны «налат». Йæ фыдмæ та йæ сидзæр чызг «Бонвæрнон каст». Æлдар домы, цæмæй йын ирон чызг йæхи фенын кæна бæгънæгæй. Уæд «йæ хъæу уæгъд уыдзæн хъалонæй». Ссардта сæрыстыр чызг амал йæ фидыц фыдцæстæй бахъахъхъæнынæн: «йæ сæр æваст размæ фæкъул кодта, æмæ йæ гуырыл æркалд дзыккуты æхсæрдзæн. Сызгъæрин хил суанг уæрджытæм æрæмбæрзта чызгон буар. …Нæ бафиппайдтон, аивæй куыд фæзылд, уый. Сæр фæстæмæ фесхуыста, æмæ дзыккуты пырхæндæг фæсонтыл абадт, æмæ фæцæуы…» [1, 212ф.].

Уырыссаг афицеры дисы æфтауы чызджы фæразондзинад: «Куыд фæцыд ахæм цæфтæй дыууадæс версты? Цавæр рухс ис йæ зæрдæйы, цы йын дæтты ахæм ныфс?» Йæ нæмыг ын лечыр куы иста, уæд «нæ бауагъта йæ къухтыл хæцын… Ахæм æвнæлдæн нæ фæразы фæлтæрд хæстон дæр. Ацы чызг быхсы æвирхъау рыст. Йæ хъæлæсæй нæ сирвæзт хъæр, нæ райхъуыст йæ хъæрзын…Баруад, цалдæр боны размæ цы фидауц федтон, уый. Æрмæст нæ бамынæг йæ цæстыты цæхæр, нæ асаст сæрыстыр каст» [1,215ф.].

Радзырды кæрон афицер фыссы ирон чызджы мæлæты æвирхъау нывты, йæ хъæбатырдзинады тыххёй. Не ‘ркъул кодта йæ сæр лæгмарты раз. Сыгъдæгзæрдæ, рæстуд чызг ныллæууыд уырыссаг æфсады ныхмæ тохы, удуæлдай тохы фæндагыл. Уый нæ ныббарста йæ фыды мæлæт, йæ худинаг æмæ райста йæ маст æлдарæй, кæд йæхæдæг дæр фæмард, уæддæр. Хæстон лæгау «фыранкау расæррæтт ласта», «йæхи ныццавта æлдарыл», «ныззæгæл дынджыр лæгыл, ласы йæ былмæ».

Автор радзырды кæрон пейзажы руаджы æргом кæны йæ зæрдæйы рис. Ирон чызджы цард бары дидинæгимæ. Уырыссаг афицер, размæ бырсгæйæ, чысыл æрулæфыд лæнкауы. «Кæсын, æмæ сау къæйыл тæмæнтæ калы дидинæг. Æрзади къæйы скъуыды. Фыдраны æнафоны дидинæг…Фæлæ цæмæн æрзад ахæм тæссаг ран?…Чи зоны, æхсæв худти стъалымæ?…Цæмæй зыдта дидинæг, абон æдзæрæг хох къæхты бын уыдзæн, уый. Абон тæссаг у ам. Æвгъау у, æвгъау…» Ам нæ зæрдыл æрлæууынц Калоты Хазбийы поэтикон рæнхъытæ: «Цард у мæлæтæн æвгъау».
Хъæбатыр чызджы мæлæты фæстæ «æваст ферттывта æмæ ныннæрыд арв. Гыццыл раздæр дидинæг кæм федтон, уыцы къæй цæхæртæ акалдта, къæртгай фæхауд…» Арвæрттывдау уыд ирон чызджы цард. Йæ сæрыстырдзинадæй, йæ фидыцæй æмæ хъæбатырдзинадæй басаста уырыссаг афицеры зæрдæ.

Фыдыбæстæйы Стыр хæсты цауты тæлмæнтæ æмæ мысинæгтæ, адæмы рыст æмæ сгуыхтытæ абоны онг ахъаззаг æрмæг сты аив литературæйæн. Ирон адæмы хъысмæтыл хæст куыд æмæ цы хуызы фæзынд, уыцы фарст æвæры Джыккайы-фырт йæ радзырды «Цопаны чындз». Автор æвдисы хуымæтæг бинонты цард хæсты рæстæг. Фæрныг у Цопаны хæдзар. Йæ дыууæ фырты ацыдысты хæстмæ. Кæстæрæй ссыд сау гæххæтт. Мад æмæ фыдæн асаст сæ тых, фæлæ сæхиуыл хæцынц. Хистæры фырты номыл сæ хæдзары ис чындз. Сæ чындзæхсæвæй къуыри фæстæ райдыдта хæст. Фыссæг, рæсугъд ахорæнтæй пайда кæнгæйæ, зонгæ кæны чиныгкæсæджы радзырды сæйраг персонажимæ: «Рудзынгæй уатмæ кæсы Бонвæрнон. Миты хъæпæнæй æхсæвы сау зæлдаг куыд фæхицæн уа, афтæ æрыгон сылгоймаджы буарæй фæбырыд рог хъæццул. Фæзынд, стъалыты хуыз чи исы, хуримæ ерыс чи кæны, ахæм фидауц. Цопаны чындз уыдта адджын æмæ рæсугъд фынтæ»[1,5ф.].

Кæд Замирæт иунæг чызг уыд йæ ныййарджытæн, буц æй дардтой, «æмæ чызг рæзыд, бæзнаг хуымы гæлгæт-дидинæг куыд рæзы, афтæ, уæддæр уыд сæрæн æмæ æмбаргæ, фæразон æмæ тæригъæдгæнаг. Мæнæ йæ хицау мæкъуылтæ ласынмæ цæуы, æмæ чындз йæхи арæвдз кодта, кæд ын Цопан ницы загъта æфсæрмæй, уæддæр. Чысыл детальты фæрцы автор æргом кæны Замирæты фæлгонц: «йæ дзыккутæ хъæбæр быдæй уæз кодтой йæ аив сæрæн, фæлæ сæ нæ къуырдта йæ цахъхъæнтау», «арæхсгæ февнæлдта рæвдз», «кæрдæгыл айтыдта сыгъдæг къуссæрфæн», «йæ къухтæн сæ уынд куыд рæсугъд уыд, афтæ аив уыд сæ бавнæлд дæр».

Замирæт æппынæдзух архайы йæ хистæрты къух фæрог кæныныл. Уæгъд рæстæг та йæ хъуыдытæ иууылдæр сты йæ уарзон Алиханимæ: «Фæлæ кæм и афонмæ Алихан? …мацы йыл æрцæуæд! Нæ, тас ын нæу. Мæ уарзт æй хъахъхъæны. Мæ зæрдæ йæ разæй цæуы, йæ риу ын æхгæны. Æрра нæмыг! Зон, фыццаг мæ зæрдæйыл æмбæлдзынæ, уым нæ ахиздзынæ…» [1,10ф.] Чындзæн ныфс лæвæрдтой уарзт, бинонты фарн. Уарзондзинад фыссæгæн у тыхджын æмæ бæрзонд æнкъарæн, зæрдæйы хорз æмæ уды рæсугъддзинад кæм зынынц, ахæм миниуæг. Хæст æнæуынон у уарзтæн. Мингай бинонты амонд басыгъта, мингай уарзæтты фæхицæн кодта кæрæдзийæ. Хæст у царды ныхмæ, мары рæсугъддзинад æмæ сыгъдæг бæллицтæ…Нæ бацауæрзта Замирæт æмæ Алиханыл дæр. Нал сыздæхт хёстёй уæздан æмæ хæдæфсарм лæппу.

Замирæт у уарзон сыхбæстæн, «сæ цæст ыл æрæвæрдтой ахуыргæнджытæ æмæ ахуырдзаутæ». Кусы фелсырæй. «Хъæубæстæ йæ сæ хъуыры æгънæгæн хуыдтой. Уый сын уыд цыкурайы фæрдыг, зæрдæйы дидинæг, æмæ йæ уындæй сæ низтæ лыгъдысты хъæдмæ», – райы авторы зæрдæ. Йæ рынчынты фылдæр дзæбæх кодта «ныфс æмæ уды хъармæй».

Цопаны чындз йæхицæн аргъ кæнын зыдта æмæ цыдис ныфсхастæй, аив æмæ сæрыстырæй. Фæлæ уавæртæ разындысты уымæй карздæр æмæ тыхджындæр. Кæддæр Хъауырбеджы уарзондзинадæн дзуапп нæ радта, æмæ уый ныр, йæ бинойнаг хæсты куы фесæфт, уæд йæ фæдыл зилын райдыдта. Хъауырбеджы раз хъахъхъæны йæ намыс. Замирæты сыгъдæг уд, йæ иузæрдыгдзинад автор æргом кæны Хъауырбегимæ быцæуы диалоджы фæрцы: «Йæхæдæг куы нæ зына, уæддæр æй æз ссардзынæн. Æз æм лæгæрддзынæн ивылд дæтты. Цæудзынæн нæмгуыты бын…» Цæттæ у æнæрцæф сылгоймаг цыфæнды зындзинадмæ дæр, фæлæ нæ бафæрæзта Хъауырбеджы фидиссаг хъуыддагæн (адавта Алиханы гал-нывонды) æмæ ацыд. Цопаны æмæ Фæрнионы иунæгæй æмæ кæугæйæ ныууагъта. Автор сагъæс кæны семæ: «Хæст мæлæтимæ хæссы низ, хæрам æмæ фыдæх».

Сыгъдæг уды трагеди æвдыст æрцыд радзырд «Дидинæг æмæ хъусхилæг»-ы. Джыккайы-фырт дзуры нырыккон дуджы цаутæ. Радзырды проблемæтæ стыр æмæ ахсджиаг сты ныр дæр. Архайд дзы рæзы этикон быцæуæй.

Уацмыс йæ арæзтмæ гæсгæ у авторы мысинаг. Автор хабæрттæ кæны йæхæдæг. Шамил, университеты кусгæйæ, арæх цыд студенттимæ колхозты кусынмæ. Рæстæг аивгъуыдта, фæдæ йын иу чызджы хъысмæт æнцой нæ дæтты цалдæр азы. Ахуыргæнæджы цæст ыл æрхæцыд, факультетмæ куы цыд, уæд фæлварæнты. Бæрæг дардта иннæты астæу, «кæрдæгæй дидинæг куыд зына, афтæ», «Бонвæрнон арвыл бæрæг куыд фæдары, афтæ». Бацыд ахуырмё, фæлæ стæй иннæты æхсæн айрох, нал разынд.

Дыккаг хатт та автормæ уыцы чызг разынд колхозы куысты рæстæг. Рæсугъддзинадæй ницы бавгъау кодта йæ геройæн. Йæ цæст ын сæ бауарзта иууылдæр: «Рæсугъдæн цыдæртæ хатыр кæнæм, – зæрдæ дур нæу, фидауцы раз йæ тæраз раст нæ бары. Уыцы чызгæн йæ уындæй йæ зонд уыди рухсдæр, йæ ныхас – аив, йæ дзуапп – мидисджын» [1,125ф.].

– Автор нæ хæлæг кæны æппæлæн ныхæстæ чызджы æнаипп бакастæн: «йæ цыд – сæрыстыр æмæ аив, йæ фезмæлд – ныфсджын æмæ арæхстджын, йæ ныхас – уæздан. Алцæмæй дæр уыд зæрдæмæдзæугæ, æмæ йын мæ зæрдæ гом кодта йæ дуæрттæ».

Шамилæн рæсугъддзинад æрмæст бакастæй нæу. «Æцæг рæсугъддзинадæн хъæуы рухс. Уыцы рухс цæуы зæрдæйæ, уымæй сфидауы цыфæнды цæсгом дæр, уый фидауц кæны бæрзонд æмæ алæмæт. Уыцы чызг рухс уагъта йæ удæй дæр æмæ йæ буарæй дæр».

Ницæмæй уыд радзырды персонаж æнæмæт хъалты хуызæн, «æмхиц нæ уыд сонт кæл-кæл æмæ æваст фæзылдмæ». Аргъ кæнын зыдта йæ дзырд æмæ йæ къахдзæфæн. Хъазтмæ йæ быцъынæг нæ тыдта, йæ мондæгтæ дзы нæ уагъта, фæлæ иугæр рахызт, уæд йæ кафт дæр уыди уæздан æмæ аив. «Фæлæ арæх йæ цæстыты зынди æдзæм æрхæндæг» [1,127ф.].

Фыццæгæм курс фæцис, иууылдæр улæфынмæ ацыдысты. Мæйы фæстæ «æрбайхъуыст æнамонд хабар: уыцы чызг йæхи æрцауыгъта». Ныхæстæм гæсгæ, чызг уыди чындзæхсæвы сæ хæстæджытæм. «Уым ын йæ мады æфсымæр бауайдзæф кодта, цыбыр къаба йыл кæй федта, уый тыххæй. Чызг уырдыгæй ралыгъд æмæ тæвдæй йæ хурхыл æрвæдзæг æрбавæрдта».

Нæ баууæндыд автор ууыл: «Уыцы чызг рæузонд æмæ тæлтæг нæ уыд. Хи марынæн ахъаззаг æфсон хъæуы». Цавæр, уый автор бамбæрста бирæ азты фæстæ. Ахуыргæнæг цины фынгыл бады йæ кæддæры студенттимæ. Мысынц алы ирд цаутæ ивгъуыдæй. Уыцы сæрд ацы «æнамонд чызг» дæр куыста семæ Чермены, цардысты æмдзæрæны. Чызджытæй иу, Зарæ, иу æхсæв фæрæдыд мæхъхъæлон лæппуимæ. «Уыцы чызг, – дзырдта Матронæ, – æваст фæзæрдæсаст… Хуыссæны ныххауд æмæ боныцъæхтæм йæхи æхсадта йæ цæссыгæй». Мæйы фæстæ Зарæ чындзы ацыд. Ацы «стъæлд чызг» дæр йæ мадимæ араст чындзæхсæвмæ. Уым ыл уайдзæф сæмбæлд æмæ йæхи æрбайсæфта.

Фёлё автор æндæр хуызы «æнкъары», цардыл йæ къух цæмæн систа, уый: «Чындзæн исынц йæ хыз. Кувынц: «Фарн! Фарн!..» Уыцы æнамонд чызг кæсы, æмæ Сæрызæды бын урс дарæсы лæууы æмбисонды Зарæ. О, æз ын æмбарын йæ уавæр. Уынын, æрвдзæфау куыд фæци, уый… Уынын, фистæгæй хъæуæй хъæумæ куыд згъордта, уый дæр. Мæ зæрдæйæ æнкъарын йæ зæрдæйы рыст…» Æмæ авторы зæрдыл æрлæууыд æрхæндæг чызг: «Æвирхъау хъыг æм фæкаст, дидинæгыл хъусхилæг кæй сбырыди, уый. Сыгъдæг уд алцыдæр йæхимæ арф исы, уый гæлæбуйы тæнбазырау тæссонд у, нæ лæууы дæрзæг ныхасæн, риссы уайдзæфæй. Сындз схъæлæй баззайы миты бын дæр, дидинæг нæ фæразы чысыл уазалæн дæр [1,132ф.]. Нæ бафæрæзта сыгъдæг уд царды æнæрастдзинæдтæн, сайд æмæ чъизидзинадæн.

Автор фæсмонæй йæхи хæры: «Чи зоны йын мæ бон бауыдаид ныфс раттын – цæрынæн, уарзынæн, тох кæнынæн». Фыссæг аххосджын кæны йæхи, йæ алыварс чи уыд, уыдоны: нæ йын хъуыстой йæ уды хъæрзын, нæ йын æмбæрстой йæ рыст, йæ хъыгтæ.

Шамил йæ уарзон чызджы бары, хабæрттæ чи кæны, уыцы «дзæбæх сылгоймæгтимæ»: «Матронæ æлгъаг хабæрттæ дзырдта æхсызгонæй, худæндзастæй. Иннæтæ йæм хъуыстой рохстæй, зæронд анекдотмæ куыд фæхъусынц, афтæ, хъырныдтой ын хъæлдзæг чыр-чырæй… Уый сын уыд æрвылбоны цау, æмæ сæм нæдæр диссаг каст, нæдæр – тæригъæддаг». Æнæрцæф чызгæн Зарæйы хабар у трагеди, уды рыст, иннæтæн та – зæронд анекдот, хъæлдзæг хабар, таурæгъ.

Джыккайы-фырт, мивдисджытæй пайдагæнгæйæ, ныхмæвæрд кæны радзырды сылгоймæгты характертæ. Иуырдыгæй, æнамонд чызг «ныккуыдта зæрдæбынæй», «йæ цæстытæ æмбæрзта йæ армытъæпæнæй», «хуыссæны ныххауд», «боныцъæхтæм йæхи æхсадта йæ цæссыгæй», Зарæйы хæбар базонгæйæ, иннæрдыгæй, «нæртон æхсин» сусæг æнкъарæнтæ «сасирæй луæрста», «фæзмы сойджын ныхæстæй», «хурмæ калы, дуры гуыбынмæ дæр ныдздзурæн кæмæн нæй, ахæм хабæрттæ», «хъæлдзæгæй дзырдта».

Радзырды кæрон бæлвырд у авторы ахаст сылгоймагмæ: иу – «цыкурайы фæрдыг», иннæ – «ахуырст авг», «сындз схъæлæй баззайы миты бын дæр, дидинæг нæ фæразы чысыл уазалæн дæр». «Намысджын æмæ рæсугъд сылгоймагæн зын цæрæн у, – зæгъы фыссæг.

Джыккайы-фырт уарзта рæсугъддзинад. Ницы бавгъау кодта сылгоймаджы фидыц æрфыссынæн. Пайда кæны алыхуызон аивадон мадзæлттæй: абарстытæй («цæуы сагау сæрыстырæй», «мах ацы сыгъдæг удæн дзуарау табу кæнæм», «уыцы чызг разынд, Бонвæрнон арвыл бæрæг куыд фæдары, афтæ»), антитезæйæ («æнхъæлыс æй цыкурайы фæрдыг, цæуыс æм хæстæг, æмæ разынди ахуырст авг», «сындз схъæлæй баззайы миты бын дæр, дидинæг нæ фæразы чысыл уазалæн дæр», «зивæггæнаг хъазæн ныхас дæр мастæн исы, йе ‘рфыг дзы æлхынцъ кæны. Уый-иу аивæй бахудт»), метафорæйæ («сау цæстытæ сыгъдысты цинæй æмæ зындысты сау зынджытæй», «цыкурайы фæрдыг»), фразеологион дзырдбæстытæй («хъæубæстæ йæ сæ хъуыры æгънæгæн хуыдтой», «уындæй нæ разындзæн дыккаг ахæм»).

Куыд уынæм, афтæмæй Шамилы радзырдты сылгоймаджы фæлгонцы, ахадгæ цы нæ у, ахæмæй ницы ис. Йæ кад æмæ йæ фидауц сты йæ хъуыддæгтæ. Авторæн сылгоймаг у æрдз æмæ царды фидауц. Фидауцæй та, Шамилы хъуыдымæ гæсгæ, æвзæры рухс æмæ уарзт. Уыцы уарзт хъуамæ рæсугъд æмæ сыгъдæг кæна цард, хъуамæ лæппуйы кæна нæртон, чызджы уæздан. Хъуамæ афтæ уа абон дæр.

Библиографи:
1. Джыккайты Шамил. Арт æмæ æртхутæг: Радзырдтæ. – Дзæуджыхъæу, 2007. – 367 ф.
2. Джыккайты Шамил. Намыс. – Дзæуджыхъæу, 2010. – 409 ф.
3. Абайты Арбилянæ. Æз бæллын Ирыстоны амонд æмæ ирон адæмы фарнмæ // Цард. – 2007. №3, ф.34.
4. Джусойты Нафи. Куы хауай, уæд стъалыйау бæрзондæй // Рæстдзинад. – 2015. № 31, ф.3
5. Цгъойты Хазби. Рæстдзинады фæдисон, рухстауæг, ныфсдæттæг // Рæстдзинад. – 2012. №90, ф.3.