МÆХИ БЕСЛÆН, КУЫД ДЫН ФÆРОГ КÆНОН ДÆ РЫСТ?..

Зæххон адæм, сæ цард сын æвиппайды цæхгæр чи фæивы, ахæм цаутæй цух не сты. Мæнæн ахæм цардивæн сси Беслæн. Уыцы бонты, уыцы аз мæ хъуыдыйы æрмæст йæ трагеди уыд. Газетты кæй тыххæй бакастæн, уыдоныл райдыдтон æмдзæвгæтæ фыссын. Æндæр хуызы мын цæрыны амал нал уыд. Хъуыды ницы æркодтон, алы æмдзæвгæйæн дæр уыд документалон æвдисæнтæ. Æвзонджы бонтæй фæстæмæ мæхицæн æмдзæвгæтæ фыссыны бар нал лæвæрдтон. Ныр мæ уд æрмæст æмдзæвгæтыл лæууыд: æхсæвыгæтты-иу Беслæныл сагъæсты аныгъуылдтæн, мæ тых-иу басаст æмæ-иу стъолы цурæй кæугæйæ фестадтæн, фæлæ та-иу ме ‘мдзæвгæтæм раздæхтæн, сывæллæттæ ма райхъал уой, зæгъгæ, мæ цæссыгтæ ныхъуыргæйæ. Фæндыд мæ æдзард чысыл удты ном ссарын æмæ афтæмæй уæддæр хъизæмаргæнæг ныййарджыты фарсмæ балæууын. Беслæны тыххæй æмдзæвгæтæ ма фыстон, хуызистытæ уынгæйæ. Сæхæдæг сæхиуыл дзырдтой, хъуыд æрмæст æдзæмæй, рисы азары судзгæйæ, Хуыцаумæ сидын. Фыдгæнджытæм дзурын ницы дæтты. Зæрдæскъуыд чи фæци, уыдоны ныхæстæ не ‘ндавынц. Дзур æрмæст, хуызистыты чи ис, уыдоныл. Æнæмæнг – сæхи номæй.

Мæ чиныг «Тугæрхæм зæдтæ»-йы («Ангелы во крови») фыццаг сыфыл сæвæрдтон сывæллоны тугæйдзаг армыл дзуары хуызист. Фæстæдæр базыдтон, Кцойты Викæйы къух кæй уыд. Хуыцауæй разы, фервæзт. Цъæхахстгæнæг бæгънæг лæппуйы хуызистмæ гæсгæ цыртдзæвæн та, æнхъæлдæн, Италийы снывæстой. Уый дæр стыр символимæ хуызист у, æмæ æз, сывæллон йæ марæгæн кæй дзуры, уыцы ныхæсты бавæрдтон Хуыцауимæ быцæуы æнкъарæн: «Убей мой крик, убей мой плач, мое рожденье, / Мой первый вскрик – предчувствие тебя, / И если ты и я – Его творенье, / Я отрекаюсь, Боже, от себя».

Нæлгоймаг… Йæ къухты – туджы мæцæг саби… Цас уыдысты, радзурын мын кæй номæй бантыст, уыдон… Ноджы фылдæр дзуринæгтæ та мæ архивы баззад – иуафон бамбæрстон, трагедийыл баныдзæвын мæ бон кæй нал у, мæ зæрдæ кæй нал ныффæраздзæн. Афтæмæй та мæ фæндыд алкæй тыххæй дæр ныффыссын…

Рæстæг куы рацыд, уæд бафиппайдтон, æмдзæвгæтæм фылдæрхатт кæй æфтыдæуыд дыккаг хай – сывæллон кæнæ ныййарæджы кувыны мотив. Æмæ йæ не ‘мбæрстон: æз фыстон уайдзæфгæнæгау, Хуыцау нæ уыцы æвирхъау цаутæй кæй нæ бахызта, уый охыл, æмдзæвгæтæ та сæхи ‘гъдауæй фестадысты Хуыцаумæ кувæнтæ, Йемæ иумæ хъыггæнæнтæ…

Цы уыди уый? Бродскийы загъдау, æвзаджы диктат æви, мæ миддунейы кæй не ‘нкъардтон, ахæм тыхты уæлахиз? Нæ зонын, нæ зонын…

* * *

Поэтикон жанрæн арæнтæ сæвæрæн нæй, уымæн æмæ, царды цыдæриддæр æрцæуы, уыдон адæймагæн йæ зæрдæйы ахизынц. Поэзи æнæмæнг хъуамæ «райдзаст» ма уа, йæ бон у фактты æмæ æвдисæнты æвзагæй дæр дзурын æмæ афтæмæй милуангай адæмты æнкъарæнтæ æвдисын. Мæ чиныгæй æмдзæвгæтæ мыхуыргонд æрцыдысты литературон журналты, Блок æмæ Лермонтовы æмдзæвгæтимæ иумæ сыл зындгонд композитор Ширвани Чалаев ныффыста симфонион уацмыс «Æдзард сывæллæттыл реквием» æмзарæггæнджытæн æмæ тæнон ифтонггæрзтимæ оркестрæн. Æмæ мæ бон зæгъын у: аивад ахæм «эстетикæйæ дард» темæтæ йæхиуыл «æрбары», райсы сæ. Поэтикон æгъдауæй къæрцхъус чи уа, уый уайтагъд раиртасдзæн лæмæгъ фыстытæ æмæ кæнгæ митæ, сайд æмæ рæстдзинад. Бирæ азты дæргъы мæ бон нæ уыд æмдзæвгæтæ рацаразын, уымæн æмæ-иу уайтагъд темæйæн йæ æрфыты балæгæрстон, тухи-хъизæмары-иу фæныгъуылдтæн. Уæдæ сæ адæмы раз хъæрæй кæсын дæр мæ бон нæ уыд – мæ хъуыртæ-иу ахгæдтой. Афтæмæй, рагæй йæхи цардæй чи цæры, уыцы æмдзæвгæтæм ивддзинæдтæ нал бахастон.

Æмдзæвгæтæ мæнæн уыдысты мæ поэтикон æнкъарæнтæ равдисыны фæрæз нæ, фæлæ мæ уды рыст фæрогдæр кæныны тырнæнтæ. Беслæныл сау бон куы ныккодта, уæд бамбæрстон: XXI æнусы райдайæнимæ æнæхъæн дунейæн дæр йæ цард цæхгæр фæивта. Æмæ йын барæн хъуамæ суа ноджы иу уæлфæдзæхсты чиныг – Сывæллæтты Райдианы Чиныг. Йæ фыццаг тугæйдзаг сыфтæ йын ног æнус уайтагъд афыста æмæ нын æнæбындур сæнттæй цæрыны гæнæн нал ныууагъта. Сау хабар хæссæг ног дугæн ноджы иу æвдисæн сси Палестинæйы трагеди. Ау, адæймаг æппындæр ницæуыл ахуыр кæны?

Афæдзы фæстæ Беслæнмæ ацыдтæн, уымæн æмæ мæ хъуыдыты æдзух уым «цардтæн», номæй-номмæ зыдтон сывæллæтты æмæ сæ ныййарджыты. 2 сентябры райсомæй скъоламæ бахизæны лæууынц хъахъхъæнджытæ æфсæйнаг сгарæнтимæ. Мæ хызынæй гæххæттыл фыст æмдзæвгæтæ æркалдысты, æмæ мидхъуыддæгты оргæнты дарæсы чызджы къæхты бынмæ æрхауд «Азæ» фыстимæ сыф. Чызг сæргонд акаст æмæ дисгæнгæ фæрсы: «Цы сты адон?» Зæгъын, æмдзæвгæтæ. Уый мын æнæнхъæлæджы афтæ куы бакæнид: «Мæ хæрæфырт уыд. Дæ фыст мæнæн ныууадздзынæ?»

Фæцæуын скъоламæ. Фæнды мæ ме ‘мдзæвгæтæ ныййарджытæн балæвар кæнын, фæлæ мæ ныфс нæ хæссын – нæ зонын, сæ сывæллæтты сæфты трагеди ма сын æз дæр сæ зæрдыл лæууын кæнон, уый цас раст у. Афтид рудзгуытæ, цар ныккалд, зынынц иннæ агъуысты хæлддзæгтæ. Адæм къултæм нымдзаст сты. Бирæ хуызистытæ. Бирæ рæсугъд цæсгæмттæ…

Æрлæууыдтæн саударæг сылгоймаджы цур. Хуызистытæм кæсы, цыдæртæ йæхимидæг дзурæгау кæны. Хуызистытæ бирæ сты, йæ сывæллон дзы кæцы у, уый нæ иртасын. Нæу мæ бон йæ рæзты ацæуын. Æрбахъæбыс æй кодтон, фæрсын: «Чи дын ис ам?» Зæгъы: «Мæ чызг». Æмæ та никæйуал уыны æмæ хъусы. Ныуулæфыд: «Нæу мæ бон æнæ дæу…»

Уый Туаты Иннæйы мад у. Йе ‘фсымæримæ фаззæттæ уыдысты. Уыцы райсом иууылдæр иумæ скъоламæ рараст сты. «Фыццаг уысмтæй фæстæмæ бамбæрстон, фыдгæнджытæ кæй æрбабырстой. Хъæр кодтон, сывæллæтты æддæмæ схуыстон, мæ бон куыд уыд, афтæ. Мæ лæппу мидæмæ бырста, йæ хойы ссарын æй фæндыд. Уый залмæ бахауд…» Адæм кæрæдзимæ афтæ æнгом бадтысты, æмæ чысыл фезмæлдæй дæр тыхстысты. Фыдгæнæг нæлгоймæгтæй иуы куы фæцæф кодта, уæд залыл куырмæй, йæ туг калгæ, зылд æмæ бынат нæ ардта. Иууылдæр дзы схъиудтой. Иннæ йæ йæ цуры æрурæдта, йæхæдæг дæр-иу фыр тæссæй фæуадзыг, афтæмæй. Бирæ ахæм хабæрттæ…

Зилын дарддæр. Берозты хуызистыты цур – саударæг ус. Бамбæрстон, Эммæ кæй у. Уæдмæ, трагедийы тыххæй цыдæриддæр бакæсæн уыд, уыдон зыдтон. Æнæдзургæйæ йæм мæ фыстытæ радтон.

Уым, Беслæны, фембæлдтæн Мзияимæ. Йæ иунæг чызг Белæйы мæлæтыл ын фыста Эльвира Горюхина. Гуырдзыйæ лыгъд адæймагмæ ам дæр хъысмæт æгъатыр разынд.

Уæлмæрды федтон дыууæ æдзард фаззон Аслан æмæ Сосланы нанайы. Цал хатты уыдтæн, уал хатты-иу æй уым баййæфтон. Куырдта мæ, йæ уырыссаг чындз Златæйыл ын цæмæй ныффыссон. Ахуыргæнæг уыд, амынæтты суæгъды операцийы рæстæг фæмард. Хъариаты Эммæйы мадмæ бацæуын та мæ ныфс нæ бахастон – йæ рисæй цавддурау фæци. Федтон ма, залмæ хæссæгау кæй бакодтой, уыцы сылгоймаджы – йæ къæхтыл нал лæууыд, йæ фæстаг хъарутæй змæлыд. Йæ цъæхахст мæ никуыуал ферох уыдзæн…

Ныййарджытимæ-иу куы ныхас кодтон, уæд мæм алы хатт дæр афтæ каст, æмæ æвирхъаудæр хабар ницыуал фехъусдзынæн. Фæлæ та… Беслæнмæ дыккаг хатт куы ‘рцыдтæн, уæд бахаудтæн Таучелаты æдзард хоты хæдзармæ. Æрыгон мад, фæсус хъæлæсимæ мæллæг сылгоймаг, компьютер скусын кодта æмæ æвирхъау нывтæ фæлдахы. Афтид сыгъд залы иу хуызистыл æрлæууыд æмæ загъта: «Ныртæккæ дын мæ чызджы равдисдзынæн». Кæсын, фæлæ саусыгъд фæйнæджытæй дарддæр ницы уынын. Уалынмæ мæ цæстытæ атартæ сты – буары чысыл хай, фæнык мын æвдыста! «Светланæйæ æндæр ницыуал баззад. Иринæ ма æгас уыд, залæй йæ куы рахастой, уæд. Йæ дзыккутæ урс-урсид афæлдæхтысты. Уайтæккæ йæ уд систа…» Æрмæст уыдоны чысыл уынгæй амынæты бахауд 19 сывæллоны. Фæрвæзтысты ма иугæйттæ.

Афæрсыны æмæ сын сæ удфæлгъауæн ныффыссыны охыл Беслæны ныййарджыты никæд бацагуырдтон. Кæнæ-иу æнæнхъæлæджы ныхас бацайдагъ, кæнæ мæм-иу сæхæдæг æрбацыдысты. Исламы мадмæ цы бадзырдтон, æндæр-иу уыцы хъæппæрис равдисыны хъару мæхимæ не ссардтон. Æгæр æгъатыр разындаин ногæй та ныййарджыты мысинæгты азары баппаргæйæ. Арæхдæр-иу семæ базонгæ дæн æмдзæвгæ ныффыссыны фæстæ. Зæгъæм, Аланæйы мад Анетæимæ куыд рауад, афтæ. Руслан Аушев дыккаг бон ракодта дзидзидай сывæллæттимæ сылгоймæгты, æмæ 26 адæймаджы фервæзтысты. Йæ сывæллоны рарвитын æмæ иннæимæ баззайыны фадат удхортæ никæмæн лæвæрдтой. Мад хъуамæ йæхæдæг равзæрстаид, йæ хъæбултæй чи фервæза, уый. Æмæ уый фæстæ цæрæнбонты йæхи хордтаид…

Хатт фæхъуыды кæнын, зæгъын, чи зоны, мæхæдæг сæм куы тырныдтаин, мемæ куы дзырдтаиккой, уæд сæ зæрдæты тыппыртæ иучысыл уæддæр суагътаиккой. Исламы мадимæ мын ныхас куынæ бацайдагъ уыдаид, уæд ын йæ рис иучысыл уæддæр куыд фæрог кодтаин? Чи зоны, уыцы æххуыс æй æппындæр нал бахъуыдаид… Беслæны чи фервæзт, уыдонæн ныфсы ныхæстæ ссарджытæ арфæйаг сты. Ацы трагедийы раз æппæты æнахъинондæр æрхъуыдыгонд цыдæртæ æвирхъау рæстдзинады цур ницы давынц. Уымæ гæсгæ ме ‘мдзæвгæты фæлгонцтæ (æндæр исты хабæрттæ нæ мысыдтæн) бæлвырд æвдисæндартæ сты, æдзард адæмы хъысмæттимæ зонгæ чи у, уыдонæн.

Уыцы бон изæрæй та ногæй скъоламæ бацыдтæн. Адæм дзы бирæ нæ уыд, фылдæр – саударæг ныййарджытæ. Фæлæ йæ зыдтон, Беслæн иууылдæр уæлмæрдтæм кæй фæцыдысты. Æхсæвæй-бонæй уым уыдысты. Сæ сывæллæттæй фæхицæн уæвын нæ куымдтой, сæ фæстаг сахат сæ цуры кæй нæ фесты, уый тыххæй сæхи ‘фхæрдтой. Сывæллон йæ райгуырдæй фæстæмæ цардыл æууæндаг у. Йæ уыцы æууæнк ын ахæм æгъатыр цæф ныччындæуыд, æмæ йын цыфæнды хъомыл адæймаг дæр нæ ныффæрæзтаид. Ау, сывæллоны йæ райгуырдæй фæстæмæ хъæуы мæлæтмæ цæттæ кæнын, адзалæй зæрдæрыст уæвыныл, æнæхъæн дунейæн йæ зонд кæй фæцыд, уый æмбарыныл æфтауын? Куыд ис уыцы æвирхъау хабæрттæ сывæллоны уды бауадзæн?..

Залы мæм бацыдысты цалдæр сылгоймаджы æмæ мæ бафарстой, сæ сывæллæтты тыххæй æмдзæвгæтæ чи ‘рласта, уыцы дагестайнаг сылгоймаг, дам, ды дæ. Уыйадыл мын дызæрдыггаг нал уыд: сæ сывæллæтты тыххæй сæ алы ныхас дæр хъæугæ кæны. Æз мæ алы дзырдмæ дæр хъавгæ ‘внæлдтон. Беслæны тыххæй æмдзæвгæтæ тынг бирæ ис. Адæмы æнкъарæнтæ бамбарæн ис, фæлæ сæ фыстытæ арæх уыдысты эмоциты лæмæгъ айзæлд. Мæ ныхæсты дæр фаг хъару нæй, фæлæ зонын, дзуаппон рис сæм кæй æвзæрд. Æмæ архайдтон ууыл, цæмæй æмдзæвгæтæ темæйæн йæхиуыл бастæй ма ахадой.

Фæцæуын Беслæны мадæлты комитетмæ. Хæстæг у, фондзуæладзыгон агъуысты фыццаг уæладзыджы ис. Алчи йæхи хъуыддагыл архайы. Бирæ адæм æрцыд, сæ фылдæр – журналисттæ. Стъолыл – хуызистытимæ альбомтæ, алы рæтты уагъд чингуытæ, мыхуыры фæрæзты æрмæджытæ. Ме ‘мдзæвгæтæ комитеты кусджытæй иумæ ныууагътон æмæ та фæстæмæ – скъоламæ. Изæры æрбаздæхтæн. Иууылдæр дзурынц В. Путинмæ балцыл, чидæртæ зæгъынц, кæй ницы ратдзæн. Цалдæрæй, æвæццæгæн, ацæуыныл нал сразы сты. Журналисттæ æнхъæлмæ кæсынц фембæлды архайджытæм æхсæвы дæс сахатыл пресс-конференци саразыны охыл. Кæсын, æмæ иу нæлгоймаг ме ‘мдзæвгæимæ сыф ксероксы ауагъта æмæ мæм, комитеты кусæгимæ аныхас кæнгæйæ, æрбацыд. Зæгъы, йе ‘ппæт хæстæджытæ дæр кæй агурынц æмдзæвгæ «Азæ». Йæ чызгыл фыст у. «Афтæ фыст у, цыма нæ чызг немæ йæхæдæг дзуры. Ды та æппæт хабæрттæ дæр цыма дæхиуыл бавзæрстай». Бамбæрстон, дзæгъæлы кæй не ‘рцыдтæн. Азæ сæ иунæг чызг уыд.

В. Путинимæ фембæлды тыххæй ныййарджыты мысинæгтæй скъуыддзæгтæ прессæйы мыхуыргонд æрцыдысты. Сылгоймæгтæ æмæ Президенты ‘хсæн рауад уæззау æргом ныхас. «Президент ныссау», – загъта йын йæ уавæры тыххæй ныййарджытæй чидæр. Иумæйаг рисæй уæлдай ма уый хи æмæ паддзахадыл дзуапдæттæджы хæс дæр æнкъары.

Дудиаты Сусаннæ: «Райсом, 3 сентябрь, æппæты æвирхъаудæр, æппæты саудæр бон у Уæрæсейы историйы. Райсом ныл цы бон скæн-дзæн, уымæй бирæ аразгæ у. Кæд райсом, Беслæн æмæ дæм æнæхъæн Уæрæсе дæр цы ныхæстæм æнхъæлмæ кæсынц, уыдон ссарай, уæд уыдзысты фæсмонимæ баст. Хъуамæ сæ ссарай дæ зæрдæйы. Æрмæст уæд райдайдзæн Беслæн ногæй истæуыл æууæндын. Уæд æм фæзындзæн, паддзахады ма йыл чидæр ауды, цæрыны уавæртæ йын аразы, уымæй ныфс. Уыцы ныхæстæй аразгæ у фидæн».

В. Путин: «Сты мæм уыцы ныхæстæ. Фæлæ нæм нырма ис, мæн æмæ сæ Уæрæсейы адæмыхæттыты ныхмæ чи сараза, ахæм тыхтæ».

Ныййарджытæй иу Президентмæ радта сывæллоны къухæй фыст анкетæимæ сыф. Фарст «Дæ мæт цæуыл у?»-йæн йæ дзуапп: «Уæрæсейыл». В. Путин уыцы сыф йæхицæн райста.

* * *

2005 азы 4 сентябры райсомæй рацыдтæн Дзæуджыхъæумæ æдзард Хадыхъаты Исламы мадимæ фембæлынмæ. Рауагъдон къласы ахуырдзауы тыххæй мын радзырдтой Беслæны мадæлты комитеты. Залы æдзух сывæллæттæн ныфсытæ æвæрдта, сабыр сæ кодта. Лæгмартæй йæм иу фæмæсты, раскъæфта йæ æмæ йæ йæ цуры авæрдта, фехсон дæ, зæгъгæ. «Нæ мæ амардзынæ. Æз Ислам дæн», – æнæмæтæй загъта лæппу, йæ цæстытæм ын кæсгæйæ. Тынг сæрыстыр уыд йæ номæй. Ныббырст куы райдыдта, уæд залæй ралыгъд, фæлæ, рудзынгæй рахизыны хъару кæмæ нал уыд, уыцы чызджы æрдиагмæ фездæхт. Нæмыг йæ риуы ахызт, æмæ фæмард.

Фатимæимæ телефонæй куы дзырдтон, уæд æй бафæндыд, цæмæй йæм горæтмæ æрцæуон. Йæ хъæлæсы йын цы ацахстон, нæ зонын, фæлæ бамбæрстон: æнæ цæугæ мын нæй. Тæрккъæвда уарыд. Цалынмæ йын йæ хæдзар агуырдтон, уæдмæ дæр нæ зыдтон, цы йын зæгъдзынæн. Цæмæн æрцыдтæн? Нæдæр журналист дæн, нæдæр йæ хæстæг кæнæ æмзæххон. Куыд мыл сæмбæлдзæн? Ацы темæйыл дзурынæн цавæр ныхæстæ ссарæн ис? Цалдæр æмдзæвгæйæ дарддæр мемæ ницы райстон.

Мысинæгтæ мæм нæ баззад. Федтон удæгасæй мард адæймаджы. Иууатон афтид фатер. Телевизоры сутгæгай зилы æртæ минуты фыст кассетæ. Фыццаг дзæнгæрæджы бæрæгбон… Бирæ сывæллæттæ, рухс цæсгæмттæ, урс бантытæ, мидбылхудт… Æмæ мæнæ хистæркъласон – бæрзонд рæсугъд лæппу. Чидæр æм фæдзырдта, æмæ йæм худгæйæ фæкаст. Дарддæр камерæ ныррызт, адæмы цъæхахст райхъуыст – фыдгæнджытæ ‘рбабырстой…

Иунæг фырт…

Уыцы бон хорз нæ хъуыды кæнын, фæлæ зонын, ахæм хъизæмайраг æнкъарæнты ахæсты кæй никуыма бахаудтæн. Цалдæр сахаты дæргъы нæ уыд дзурæн æмæ хъусæй лæууæн дæр. Æрмæст цæссыгты æвзагæй хъуыды кæн. Фæлæ Фатимæмæ цæссыг нал баззад, хъуыст æрмæст мæлæты къахыл ныллæууæг мадæл бирæгъы ниуын. Йæ хъæлæс æнæдон зæххау ныскъуыдтæ. Афæдз никæдæм рацыд, никæимæ æмбæлд, æрмæст йæ зæрдæ рæдывта, суткæгай кассетæйыл йæ фыртмæ кæсгæйæ. Æнæхъæн дуне дæр æнæуынон кæмæн фестад, уый мадæлты комитеты тыххæй дзырдта: «Кæцæй сæм ис дзурыны, цыдæртæ домыны, кæдæмдæр цæуыны хъару?..» Нал ис йæ фырт, нæй йын бинонтæ, ферох дзы царды ад. Уый фæстæ дæр телефонæй арæх дзырдтам. Уалынмæ йын арвыстон æмдзæвгæ «Ислам». Ныффыстон æй, дæхимæ дарддæр цæрыны хъару ссар, зæгъгæ, йæ фыртæй ахæм ныстуаны хуызы. Æмæ йæ, йæхи загъдау, уыцы æмдзæвгæ фæстæмæ цардмæ раздæхта! Телеуынынадæй æвдыстой дин æмæ цардбæллондзинады æнахуыр диссæгтыл ист киноныв. Дзурынц дзы Фатимæйы тыххæй дæр: Иерусалиммæ ацыд, бирæ фæкуывта æмæ та ногæй хъæбулджын баци. Æхсызгон мын у, сывæллæттæ йын кæй ис.

Беслæнмæ уыцы балцы рæстæг ма базыдтон, лæгсырдты ахæстæй чи фервæзт, уыдонæй бирæтæ сæ дин кæй раивтой. «Аллах Акбар», зæгъгæ, уыцы ныхæстæй ризын байдыдтой, уымæн æмæ сын сæ сывæллæтты тугдзыхтæ афтæ хъæргæнгæ цагътой. Уыйадыл мæм сæвзæрд ме ‘мдзæвгæтæм Библи æмæ Хъуыранæй рæнхъытæ бахæссыны хъуыды, цæмæй равдисон, чырыстон æмæ пысылмон динтæ уыцы иу удварны хæзнатæ хæссæг кæй сты. Лæгмартæн динмæ æмæ нацимæ фыдæхдзинады арт сæндзарын хъуамæ ма бантыстаид.

Фатимæимæ фембæлдмæ цыдтæн, афтæ дын мæ æрбаййæфта æрыгон нæлгоймаг. Миясат Муслимова ды дæ, зæгъгæ мæ афарста æмæ тагъд-тагъд дзурын райдыдта. Кæуылты уæззау уавæры уыдысты уæд беслæйнаг нæлгоймæгтæ… Сылгоймæгтæ дæр ма сæхи хордтой, уайтæккæ кæй нæ бабырстой залмæ æмæ æгæр бирæ рæстæг кæй фесæфтой, уый тыххæй, уæд ма уыдоныл та цы бон уыд? Сæ сывæллæттæн тæрсгæйæ, сæхи урæдтой, фæлæ æдзард удты нымæц уæддæр æгæрон бирæ разынд. Цы хъуамæ загътаиккой сæ бинойнæгтæн, мадæлтæн, хотæн, æртæ боны скъолайы цур фæлæугæйæ æмæ сæ сывæллæтты хъизæмæрттæ æнкъаргæйæ?

Æдзард Æхсары фыд Кодзырты Игорь цы радзырдта, уыдæттæй мæ ницы ферох. Дзырдта, йæ хъæбулы мард куыд агуырдта, ууыл. Æрмæстдæр генетикон иртасæны фæстæ сбæрæг 12-аздзыд Кодзырты Æхсары мард. Уæдмæ та уал мæгуыр фыд сæдæгай хæттытæ æрзылд сыгъд æмæ нæмгуытæй мард сывæллæтты мæрдтимæ сау дзæкъултыл. Уæлæуыл зындон…

Æхсар залы йæ мад æмæ йæ кæстæр æфсымæримæ уыд. Фыццаг минутты йæ ныййарæгæй фæхицæн, æмæ йæ уый цъæхахстгæнгæ агуырдта. Лæгхортæй иумæ æрхатыд, æмæ йæ уый ссардта. «Мæ хъæбул цы йæ мад, цы йæ фыды ‘рдыгæй пысылмон уыд, – дзырдта Игорь. – Æз ын æдзух амыдтон, сыгъдæг дин кæй у, æмæ дзы сæрыстыр уыд. Æмбарын ын кодтон, æцæг пысылмон кæй никæй амардзæн. Дзырдтон ын Цæцæны трагедийы тыххæй, цæмæй адæмыхатт, йæ номæй йын тугкалд чи ‘руадзы, уыдонæй иртаса. Æвæццæгæн, уый тыххæй бацыд æгъатыр фыдгæнæгмæ æмæ йын загъта: «Ды – пысылмон, æз дæр. Ратт мын мæ мад æмæ ме ‘фсымæрæн дон». Уый йын зæрдæ бавæрдта: «Æрбахæсдзынæн». Фæсайдта».

Æртыккаг бон мад æмæ йæ кæстæр хъæбул бавзæр сты, Æхсар та удхоры цур бадт æмæ йын лæгъстæ кодта, дон æрбахæсс, зæгъгæ. Мады цæфтæй «Альфа» фервæзын кодта. Рынчындонмæ фæндагыл дзынæзта, мæ хъæбулы мын ссарут, зæгъгæ. 23 сентябрьмæ йæ фæцагуырдта йæ фыд. Йæ мард мæ уæддæр куы фæуаид, зæгъгæ, дзырдта. «Йæ буары бæсты йын йæ къæбут баныгæдтон. Ростовы экспертизæ загъта, мæ хъæбулæй æндæр кæй ницыуал баззад… Фидæрттæ арæзт лæппу, 12-аздзыд, мæнæн та ма радтой, мæ армы чи бацыд, йæ буары ахæм хай…»

Уый фæстæ ницыуал æнкъардтон. Игоры иннæ ныхæстæ мæм дардæй хъуысæгау кодтой. Уый та хабæрттæ дарддæр лыстæггай дзырдта. «Иннæтæ, цы ма сын радтой, уыдон голджыты æвæрдтой, æз та… Æз та машинæйы бандоныл гобан байтыдтон æмæ йæ æрæмбæрзтон. Ахæм, цыдæр лыстæг дидинджытимæ æмбæрзæнæй…»

Хæдзармæ куы æрцыдтæн, уæд ныффыстон æмдзæвгæ «Æхсарæн». Фыды монолог. Гусалты Барис æй уый фæстæ ирон æвзагмæ ратæлмац кодта.

Рауагъдад «Дагестайнаг фыссæг» мын мæ чиныг «Тугæрхæм зæдтæ»-йыл куыста. Хъуамæ йæ трагедийы фæстæ дыккаг аз 1 сентябры Беслæнмæ аластаин. 29 августы сбæрæг, чиныг кæй не сцæттæ. Кæддæриддæр æххуысмæ цæттæ нывгæнæг Нинæ Ходжаева мын загъта, рауагъдады хицау Станислав Дидковскимæ, дам, бацæуæм, æмæ йын зæгъæм, цавæр чиныгмæ æнхъæлмæ кæсæм, уый. Уæд, дам нын баххуыс кæндзæн. Уæдмæ æддаг цъары проект дæр сарæзта. Рауагъдад æй сау ахорæнты сфæлыста, æмæ уый йæ зæрдæмæ нæ фæцыд. Ныййарджытæ, зæгъгæ, æнæуи дæр зæрдæрыст сты, æмæ ма сæ къухты дæр сау чингуытæ уа, нывгæнæджы уый нæ бафæндыд. Сызгъæрин ахуырстыл – тугхуыз хур æмæ туджызылдæй чиныджы ном.

Хи чысыл типографийы хицау хъуыддаг куы базыдта, уæд æхца нал бакуымдта, дыууæ боны йæ куыстæй нал ацыд, æмæ 100 экземплярæй чиныг рухс федта. Рацыдтæн 1 сентябры. Стъараполыл хъуамæ азылдаин, фæлæ мæ фæндаг æгæр даргъ кодта. Цæцæны тæссаг уыд, фæлæ рараст дæн уæддæр Грознамæ. Алырдыгæй – хæсты фæдтæ, удмарæн нывтæ. Æдзух нæ урæдтой æфсæддонтæ, фарстой, цы ласæм, уымæй. Чиныг-иу куы федтой, уæд æй сæхицæн куырдтой. Се ‘рдæг афтæмæй уæрст фæци. Æмбисæхсæв æрбахæццæ стæм. Мадæлты комитеты æмæ скъолайы ничиуал уыд – иууылдæр уæлмæрдтæм ацыдысты. Мах дæр разылдыстæм æмæ – уырдæм.

Дарддæр дзурын мæ нал фæнды… Цыртыты цур ныййарджыты агуырдтон æмæ сын чингуытæ уæрстон. Сывæллæтты мыггæгтæм гæсгæ сæ-иу базыдтон. Цы ма сын мæ бон уыд æндæр скæнын æмæ зæгъын?

* * *

Беслæны мадæлтæ… Цытæ бавзæрстой, уый цæмæй сбарæн ис? Æмæ сæ æхсæнад та, трагеди ныхъхъус кæнын кæй нæ бауагътой, æппæт хабæрттæ дæр раиртасын кæй домдтой, уый тыххæй цы бузныгæй баззад? Генералон прокуроры хæдивæг Владимир Колесников сæм, политикæмæ кæй равнæлдтой, уыцы азым хæссæг фæци, æмæ ма ахæмтæ ноджы разынд. Фæлæ сæ уыцы бар уыд, уый сæ хæсыл банымадтой. Рæстдзинад агурын та нæм кæддæриддæр политикæ вæййы. Йæ сывæллæтты фидæныл чи тыхсы, уыдон иууылдæр политиктæ сты.

Уыцы хабæрттæй æртæ азы фæстæдæр уыдтæн Налцыччы. Уæрæсейы Æхсæнадон палатæ дзы сарæзта æмбырд дзыллон информацийы фæрæзты темæйыл. Уырдæм æрцыдысты Беслæны мадæлтæ. Базыдтон дзы Дудиаты Сусаннæйы, Хъесаты Эллæйы, семæ ма уыд мæллæг, урссæр сылгоймаг. Æнхъæлмæ кастысты Хуссар федералон зылды Уæрæсейы Президенты æххæстбарджын минæвар Дмитрий Козакы æрцыдмæ. Сценæйыл – бирæ зындгонд адæм, се ‘хсæн – Николай Сванидзе, фыд Феофан Стъарапойлаг. Гъемæ куыддæр мадæлтæй иу дзурын райдыдта, афтæ иууылдæр сценæйæ фестадысты æмæ æддæмæ рацыдысты. Куыд рабæрæг, афтæмæй – Козакыл сæмбæлынмæ. Сценæ сафтид. Бузныг фыд Феофанæн – уый иунæгæй баззад ныййарджытæм байхъусынмæ. Худинаг æмæ аллайаг… Худинаг ма уыд, Сванидзе мадæлты куы æфхæрдта, уæд дæр. Уыдон æм æрхатыдысты телеуынынады кæцыдæр зындгонд амонджытæй иуимæ сын фембæлд саразыны курдиатимæ. Уый фæстæ бацыдтæн Сванидземæ æмæ йын загътон: «Чи дын радта Беслæны мадæлтимæ афтæ дзурыны бар?» Йæхи рæстытæ кæнынмæ фæци, семæ равдыст саразын, дам нын ничи бауадздзæн. «Æмæ сын уый фæлмæндæрæй зæгъæн нæ уыд?» Уыцы бон мæм цыппар сылгоймаджы – Беслæны ныййарджытæ – æрбацыдысты. Мæллæг сылгоймаг разынд Анетæ. «Дæу фенынмæ æрцыдыстæм, – загъта уый. – Зыдтам, ам кæй уыдзынæ». Нæ цуры – алы республикæтæй журналисттæ. Мæ чингуытæй мæм дыууæ уыд, æмæ сын сæ радтон. Уæдмæ чиныг «Тугæрхæм зæдтæ» йæхи хардзæй 200 экземплярæй рауагъта дагестайнаг «Эпоха».

* * *

Афæдзы фæстæ та мæ чиныг куы æрластон, уæд мын ныййарджытæ балæвар кодтой Чеджемты Таймуразы чиныг «Беслæны трагедийы тыххæй рæстдзинад» («Правда о бесланской трагедии») ахæм фыстимæ: «Миясат с уважением и любовью. Пусть наши дети станут Вам ангелами-хранителями».

Ногæй та – зæрдæрыст, тухийы æнкъарæнтæ. Беслæны мадæлты комитеты сæрдар Хъесаты Эллæ мæм фыста: «Дыууæ азы фæстæ дæр ивгъуыдæй цæрæм. Фæлæ дарддæр цы чындæуа, нæ зонын. Дин, Эммæ не сты, зæгъгæ, уæд æгас нал уаин. Мæ цард дæр мæ нал хъæуы, мæ мæлæт дæр мæхицæй аразгæ нæу. Бузныг, ныййарджыты кæй нæ рох кæныс, уый тыххæй».

Куыд сæ хъуамæ ферох кæнон? «Æнæмæнг дзурын хъæуы æрмæст хъизæмæрттыл нæ, фæлæ адæймаджы æнæбасæтгæ ныфсыл дæр. Адæймагад ма цы удварны хæзнатыл лæууы, уыдон æнæхъæн дунемæ разындысты Беслæны», – загъта трагедийыл фыссæг Эльвирæ Горюхина.

Мæ зæрдыл ма æрбалæууыдысты Беслæны мадæлты удфæлгъауæнтæ: «Трагедийыл дыууæ азы рацыд. Цы æнкъары ныр мады зæрдæ? Лæгхортæм æнæуынондзинад. Уыдон нæ ныссæстой, уымæн æмæ нæ бон нæ баци нæ сывæллæтты цард бахъахъхъæнын. Ныууагътой нæ æнæ Райгуырæн бæстæ, уымæн æмæ нæ бон нал у, нæ сывæллæтты нын æнцонтæй кæм ныццагътой, уыцы зæхх уарзын. Ныууагътой нæ æнæ райгуырæн адæмæй, уымæн æмæ лæмæгъ разындысты, нæ бахызтой æвирхъау мæлæтæй сæ чысыл хъæбулты. Ныууагътой нæ æнæ Динæй, уымæн æмæ рухс фидæныл никуыуал баууæнддзыстæм. Ныууагътой нæ æнæ Ныфсæй, уымæн æмæ нын нæ сывæллæттимæ амард. Ныууагътой нæ æнæ Уарзтæй, уымæн æмæ нын нæ удтæ басыгътой. Уыимæ нын нæ айстой нæ цард, æмæ йæ ныр цы фæкæнæм, уый нæ зонæм».

Мæ сæрæй ныллæг кувын ирон адæмы фидар зонд æмæ лæгдзинадæн, трагедийæн кæй ныффæрæзтой, уый тыххæй. Рох мæ никæд уыдзысты, амынæтты ирвæзынгæнгæйæ чи фæмард, уыдоны нæмттæ. Хуыцауæй курын амонд æппæт сывæллæттæн, фæнды мæ, цæмæй ахæм æвирхъау цаутæй амæй фæстæмæ хызт уæм. Фæнды ма мæ, цæмæй иугæнæг тыхимæ Дин, Уарзт æмæ Ныфс цæрой беслæйнаг ныййарджыты зæрдæты. Æрмæст не ‘нгомдзинады, уарзт æмæ нæ хуыздæрты ма рох кæныны руаджы фервæздзæн дуне, æмæ нæ бауырндзæн, не стырдæр хæзна – нæ сывæллæттæ – хызт кæй уыдзысты нырыккон удхорты дзæмбытæй. Кæд Хуыцау адæмыл йæ азар нæ сæвæра, уæд.

Миясат МУСЛИМОВА,
Кавказы Фысджыты клубы президент,
Уæрæсейаг Фысджыты цæдисы
дагестайнаг хайады сæрдар