«НÆ ХЪЫСМÆТ БÆТТÆМ ÆРМÆСТДÆР УÆРÆСЕИМÆ!»

275 азы размæ Уæрæсемæ абалц кодта Магкæты Зурабы разамындæй архайæг фыццаг ирон минæварад. 1749 азы 25 сентябрæй 1750 азы 9 февралы онг уыд фæндагыл. Уый фæстæ бахæццæ Бетъырбухмæ æмæ æрбынæттон Васильевы сакъадахы. Алы æмвæзады разамонджытимæ ныхасы фæстæ ирон минæварады 1751 азы декабры суазæг кодта ус-паддзах Елизаветæ Петры чызг.

Ирыстоны дардмæуынаг куырыхон минæвæрттæ уыдысты бæлвырд зондыл хæст: «Нæ райгуырæн бæстæйы æмæ нæ дзыллæйы хъысмæт бæттæм æрмæстдæр Уæрæсеимæ!» Дипломатон ахастытæ æрфидар сты, Уæрæсе фæстæмæ Кавказмæ æрбаздæхыны зондыл ныллæууыд.

Историон цауимæ бирæ цымыдисаг хабæрттæ баст сты. Кавказиртасæг ахуыргонд Блиты Марк сыл бæстон æрдзырдта йæ чиныг «Осетинское посольство в Петербурге 1749 – 1752 гг.: присоединение Осетии к России»-йы (рухс федта 2010 азы Дзæуджыхъæуы). Æрмæг цæттæгонд у уыцы куыстмæ гæсгæ.

Ирыстоны минæварад Уæрæсемæ. 1749 аз, Зæрæмæг.
Нывгæнæг Дзанайты Азанбег

Уырыссаг-ирон комкоммæ æмæ иудадзыгон ахастытæ сфидар кæнынæн æвæджиауы ахъаз фæци Ирыстоны сæвзæрæг ирон минæварад. Дыууæ азæй фылдæр дзырдта уый йæ бæстæйы тыххæй Бетъырбухы. Йæ райгуырæн бынæтты Магкæты Зурабы разамындæй архайæг минæварад æнгом дипломатон ахастытæ нывæста уæрæсейаг хицаудзинады минæвæрттимæ. Кавказмæ ‘рбацæуæны ма нывыл кодта гуырдзиаг дингæнджытимæ быцæутæ, нæ уагъта Кæсæгимæ хæлар ахастытæ фæцудын. Фæлæ йæ дипломатон архайды сæйраг рахæцæн у, Бетъырбухмæ куы ацыд, уыцы рæстæг. Уыимæ XVIII æнусы астæу Бетъырбухы ирон минæварад дипломатон уагдоны хуызы æрмæст Ирыстоны нæ, фæлæ ма иумæйаг интересты сæраппонд Кавказы æндæр адæмты, сæйрагдæр, Скæсæн Гуырдзыйы æмæ Кæсæджы сæрыл дæр дзырдта. Кавказаг бæстæты минæварадтæ «дипломатон делегацийы» æнгæс уыдысты, æрмæстдæр ирон минæварад куыста иудадзыг, дипломатон корпусы æппæт домæнтæн дзуапп дæтгæйæ. Уæрæсейаг паддзахадон кусæндæттимæ æмархайд цыд дипломатон протоколы бындурыл. Уæдæ минæварады политикон ахадындзинадæн Ирыстоны историйыл дæр æвæджиауы ахсджиаг нысаниуæг ис, уымæн æмæ бындурæвæрæн сси фæстæдæры историон процессæн.

Цымыдисаг ма у, Магкæты Зурабæн йæхи æмдугонтæ дæр хорз кæй æмбæрстой, Ирыстоны дарддæры рæзты ирон минæварадæн цы историон хъуыддæгтæ саразын бантыст, уый. Ирд æвдисæн – фольклорон æрмæг. Адæмы зонды минæварады уæнгтæ баззадысты, архивты гæххæттытæ сæ куыд æвдисынц, афтæмæй, æрмæст ма адæмон хъайтарты фæлгонцтæ фольклорон ахорæнтæй фæхайджын сты. Минæварады архайдæн бирæ æвдисæнтæ баззад уырыссаг историон литературæйы дæр.

Цавæр уагæвæрдтæм гæсгæ æмæ куыд арæзт цыд уæдæ дипломатон къабазы ацы хъысмæтамонæн бæлццæтты къорд?

XVIII æнусы астæу Ирыстоны паддзахадон кусæндæттæ нæма уыд, фæлæ сфидар сты Алайнаг хъаруджын паддзахады традицийы бынтыл æнцайæг барадон институттæ. Уыдон уæды æхсæнады домæнтæн дзуапп лæвæрдтой, адæм сæ, æмткæй райсгæйæ, разы уыдысты. Уый нæ, фæлæ ма ирон æхсæнадæн уыцы институттæ фæахъаз сты, нырыккон Иран æмæ Турк Кавказыл æлдариуæг куы кодтой, уыцы дуджы Ирыстонæн йæ хæдбардзинад бахъахъхъæнынæн. Кæмфæнды дæр-иу исты тæссаг уавæртæ куы сæвзæрд, уæд ирон æхсæнад паддзахадон зондахаст æвдыста æмæ иумæйаг æфсæддон тыхы руаджы знагæн ныхкъуырд лæвæрдта. Ома йе ‘хсæнадон цардарæзтмæ гæсгæ Ирыстон астæуккаг æнусты кæрон уыд йæхи национ-культурон цæсгомимæ европæйаг паддзахад.

Уырыссаг-ирон ахастытæм тырнынад сси Ирыстоны историйы рæзты ног къæпхæн. Цы ирон минæварадимæ баст у, уый та, кæд дзыллæйы аккаг раздзæуæгыл нымад уыд, уæддæр Магкæты Зураб иунæгæй не ‘мбырд кодта. Уæрæсейаг хицауад минæвæртты бацæттæ кæныны хæс сæвæрдта архимандрит Пахомийыл æмæ йын загъта, цæмæй барджындæр адæмы арвита. Куыдфæстагмæ бæлццæтты къорд бамбырд территориалон дихгæнынады уагæвæрдмæ гæсгæ. Дих та кодта Ныгуылæн Ирыстон, Скæсæн Ирыстон, Хуссар Ирыстон æмæ Астæуккаг Ирыстоныл (уырдæм хауд Магкайы-фырты райгуырæн Зæрæмæг дæр).

Минæварады хæстæ æмæ нысантæ цы Уæрæсейы, цы Ирыстоны уыдысты сусæггонд. Ираны (Перс) æмæ Турчы хицауад алцы дæр зыдтой, фæлæ уæддæр дипломатон уагæвæрдтæ хъуамæ æххæстгонд цыдаиккой. Уымæ гæсгæ ивд цыдысты мыггæгтæ, цæрæнбынæтты æмæ ма суанг Ирыстонæн йæхи ном дæр. Магкæты Зураб гæххæттыты амынд у, куыд «Елиханов», «Егоров», «Азовов», «Еликанов», «Элиханов», «Елканов». Хæххон Ирыстоны алкæмæн дæр дыууæ номы уыд, æмæ ма Зурабы зыдтой Елхъанæй дæр. Уыцы номæй равзæрд мыггаг, Бетъырбухы зын политикон тохы та минæварады раздзæуæджы бахъуыдысты иннæ фæсномыгтæ дæр.

Захъайаг Хъесаты Эба (Еба) нымад уыд Магкайы-фырты фæстæ сæйраг дипломатыл. Йæ фыды дыккаг ном Хетæгæй сарæзта мыггаг Хетæгкатæ æмæ гæххæттыты афтæмæй амынд дæр цæуы. Уæйыгарæзт лæг хайджын уыд æфсадхоны курдиатæй.

Иннæ минæвар – Дауыты фырт куырттатаг (Картаулов, Кутат) Батыр-Мырзæ. Хъыгагæн, йæ мыггаг бæлвырддæр бæрæг нæ цæуы, фæлæ дзывгъисаг у, æмæ уым та барджындæр Елхъанаты мыггаг уыд. Чи зоны, уыцы мыггагæй рацыд. Æниу ис, дзуарыхъæуккаг у, зæгъгæ, ахæм æвдисæн дæр, æмæ уæд та, профессор Бзарты Русланы хъуыдымæ гæсгæ, Цопанатæй уыд. Йæ ном уæлдай æмбæхстдæр рауад, куырттатæгтæ æмæ кæсгæттæ кæй фæбыцæу сты, уый фыдæй. Сæ зæххыл Уæрæсемæ минæвæртты ауадзыныл Кæсæг сразы сты, Куырттаты комæй дзы мачи уæд, зæгъгæ, ахæм домæнимæ. Уыйадыл Батыр-Мырзæйы архайды тыххæй дзыхæйдзургæ сфæлдыстады дæр мæнæ парахатæй ницы баззад.

Минæварады иннæ дыууæ уæнджы – Бадилаты (Баделидзевы) Созырыхъо æмæ Хъази Хъызларæй фæстæмæ раздæхтысты. Кæсæгимæ сын æнгом бастдзинæдтæ уыд, æмæ сæм кънйæзтæ куы бартхъирæн кодтой, уæд сæхи «рæстæгмæ фæндагамонджытæ» рахуыдтой. Архимандрит Пахомий Сенатмæ дæр афтæ фехъусын кодта.

Минæвæрттимæ уыдысты «хуымæтæг адæмæй» лæггадгæнджытæ. Батыр-Мырзæ ракодта Солæманты Сергейы, Алгъуызы фырты. Эба – йе ‘рвад Хъесаты Василийы. Ома, уырыссаг хицауадæн сæ дæлбар зæхкусджытæй кæй бавдыстой, уыдон уыдысты сæхи хæстæджытæ. Зурабæн та лæггадгæнæг уыд йæ 17-аздзыд фырт Хъанымæт.

Минæвæрттæ Мæскуымæ куы бахæццæ сты, уæд æнæнхъæлæджы фембæлдысты се ‘мзæххон Сидæмонты Прокофийыл. Куырттаты комы Дæллагхъæуы цæрæг æрыгонæй уацары ласт æрцыд Хъырыммæ, фæлæ ралыгъд æмæ Полтавæйæ Мæскуымæ бафтыд. Минæвæрттæ йæ семæ акæнынвæнд куы скодтой, уæд уырыссаг хицауад уымæн бар радта, æрмæст официалон делегацийы уæнг нæ уыд, фæлæ æмбæлццон.

Цы Бетъырбухмæ фæндагыл, цы уым минæварады уæнгтæ бирæ къуылымпытимæ сæмбæлдысты. Сенаты бон нæ уыд ирон адæмы уайтæккæ уырысы дæлбазыр бакæнын æмæ сын быдыры зæххытæ раттын, сæйраг фарстатæ та уыдон уыдысты. Турк æмæ Иран дæр Кавказ сæхи хуыдтой, æмæ сæ ахæм «ногдзинад» ницæмæн хъуыд. Фæлæ, минæвæртты ус-паддзах Елизаветæ Петры чызг куы суазæг кодта, уæдмæ фæсарæйнаг хъуыддæгты коллеги дæр ацы фарстатыл бакуыста.

Уæвгæ та æрмæст гуырдзиаг эмиссартæ Иосиф Эристов æмæ Кайхосро Махотеловы знаггад дæр кæуылты уыд! Сæ хъузæттимæ иумæ 1750 азы февралы кæрон Сенатмæ балæвæрдтой хъусынгæнинаг, зæгъгæ, минæварады уæнгтæ гуырдзиаг кънйæзты зæхкусджытæ, туркаг султаны дæлбар сау адæм сты. Магкæты Зураб, дам, йæ хъæуккæгтимæ фиды хъалон «милитинаг» кънйазæн. Барджын схонæн, дам ма йæ не ‘мбæлы уый тыххæй, æмæ йын «лæггадгæнджытæ» кæй нæй, уыдоны хæстæ йæхи фырт кæй æххæст кæны. Ахæм хуызы рафаудтой Хъесаты Эбайы дæр, рахуыдтой йæ гуырдзиаг кънйаз Эристовы цагъар. Куырттатаг Батыр-Мырзæ та «фестад» Чысыл Кæсæджы хицæуттæй иуы æххуырст.

Лæггадгæнджыты æфсон дард æмæ бæрнон балцы дзырддзæугæ лæгтæ, æххæстæй кæуыл æууæндыдысты, сæхи ахæм æмсæрты кæй рахуыдтой, уым диссагæй цы уыд? Гуырдзиаг кънйазтæ сæхæдæг Иран æмæ Турчы дæлбар уыдысты, æмæ хъуамæ ирæттæ та уыдоны сау адæм куыдæй уыдаиккой?

Фæлæ уырыссаг хицаудзинад Кавказы политикон тохы фæзилæнтæ уыйас хорз нæма зыдта. Æнæуи дæр минæварадимæ ныхас Турк æмæ Иранимæ быцæумæ сайдта, æмæ ма Ирыстонæй бæлццæттæ барджын адæм нæ, фæлæ æцæгдæр хуымæтæджы æххуырстытæ куы разындаиккой, уæд хицаудзинад политикон æгъдауæй састы бынаты баззадаид.

Уымæ гæсгæ Сенат ног æмæ ног сидти йе ‘ууæнкджын архимандрит Пахомимæ, æмæ уый хъуыддæгтæ æмбарын кодта, алцæмæн дæр бæлвырд æвдисæнтæ хæсгæйæ. Уыимæ Ирыстон, паддзæхтæ нæ, фæлæ дзыллæйæн йæхи ‘хсæнæй æвзæрст хистæртæ разамынд кæм дæттынц, ахæм сæрибар бæстæ кæй у, ууыл дзурæг схуыдта хицаудзинадмæ Ирон дины къамисы доклад 1745 азы 12 июлы. Бафыстой йæ къамисы æппæт уæнгтæ. Уыцы доклады Магкæты Зурабы хонынц Ирыстоны æппæты ахуыргонддæр æмæ барджындæр адæймаг.

Фыдгæнджытæ Кайхосро Махотелов æмæ Иосиф Эристовæн сæ цъыфкалæн митæй куы ницы рауад, хицаудзинады минæвæртты рæстаг архайд куы бауырныдта, уæд та сæ хъузон салдæттимæ 1751 азы мартъийы минæварадмæ балæбурдтой æмæ тæлмацгæнæг Вениамин Ахшарумовы фыднад фæкодтой. Сенаты тæрхонæй дыууæйæн дæр систой сæ кънйазы цинтæ.

Ам ма зæгъын хъæуы, æмхъуыдыгæнджытæ Уæрæсейы æрмæст йемæ баиу уæвын, Ирыстонæн æддаг знагæй æдасдзинады уавæртæ саразын æмæ сæ хæхтæй быдырмæ цæрынмæ ракæнын нæ куырдтой. Ирыстон йæхæдæг дæр уыд стыр паддзахадæн æххуысхъом – Магкæйы-фырт Сенатæн куыд загъта, афтæмæй Уæрæсейы фарс рахæцыдаид 30 мин адæймагæй æфсад.

Цавæр хатдзæг скæнæн ис минæварады архайды тыххæй? Кæд куырыхон æмæ дзырддзæугæ, сæ дзыллæйы фидæныл тыхсæг лæгтæ уым, Бетъырбухы, баиуы тыххæй æвдисæндар нæма райстой, быдыры æдасæй æрцæрыны фадат нæма фæци, уæддæр Уæрæсемæ фæндаг байгом. Магкæты Зураб, Хъесаты Эба æмæ Куырттатаг Батыр-Мырзæ историон сгуыхтдзинад равдыстой. Ирыстон Уæрæсеимæ цæмæй баиу уа, уымæн уавæртæ фæзынд; ирæттæн та ма радтой уырыссаг цæрджытимæ хъалон ма фидгæйæ базарад кæныны гæнæн. Уырыссаг хицаудзинадмæ ныр уæндондæрæй сидæн уыд, ирон минæварад цы фæндаг айгæрста, ууыл дарддæр къахдзæфтæ кæныны руаджы.

БЛИТЫ Марк,
историон наукæты доктор, профессор