ТЫБЫЛТЫ АЛЫКСАНДРЫ МÆТ ИРОН ÆВЗАДЖЫ ХЪЫСМÆТЫЛ

Уац

1964 азы Хуссар Ирыстоны рауагъдады мыхуырæй рацыд Тыбылты Алыксандры уацты æмбырдгонд «Равзаргæ уацмыстæ». Чиныг аразæг æмæ йæ разныхасы автор, зындгонд ирон фыссæг Гаглойты Федыр (Гафез), фыста, зæгъгæ, «Тыбылты Алыксандр хорз æмбæрста рæстæджы комулæфт, ног цард, ног дуджы домындзинæдтæ æмæ хæстæ».

Йæ рæстæджы зынгæдæр ахуыргæндтæй иу Тыбылты Алыксандр культы азарæй куы байсæфт, уæдæй нырмæ рацыд 86 азы, фæлæ, ирон æвзаджы алы фæрстытыл цы уацтæ ныффыста, уыдон кæсгæйæ адæймаг афтæ фæхъуыды кæны, зæгъгæ, ныхас цæуы абоны цардыл, абоны уавæрыл. Æнусы размæ ирон æхсæнадæн, ирон æвзагæн, ирон культурæйæн ахсджиаг цы хъуыддæгтæ уыдысты, уыдон риссаг сты абон дæр.

Манифесты хуызæн у йæ уац «Ирон æвзаг». Йæ алы абзац дæр – сæрмагонд тезис, йæ алы хъуыды дæр – цы кæнын хъæуы æмæ цæмæн, уый амонæг.

«Фыццагон заманы дæр стыр аргъ кодтам уырыссаг æвзагæн. Дзæбæх ныхас зæгъын нæ-иу куы фæндыдис, уæд-иу загътам: «Дæ лæппу уырыссагау базонæд». Афтæ уыди æнусы размæ. Ахæм уавæр ныффидар абон дæр, æрмæст уырыссаг æвзаг базонын диссаг нал у, нæхи хъарæм фæсарæйнаг æвзæгтæ базоныныл дæр, ирон æвзаг та нын фæсдуар аззад». Ахæм уавæр адæмы хорзмæ кæй не ‘ркæндзæн, уый амыдта æмæ фыста: «Цæмæй нæ къахыл слæууæм, уымæн та йæ сæйраг амæлттæй сæ иу у не ‘взаг. Не ‘взаджы фæрцы райхъал уыдзæн нæ зонд… Æндæр æвзагыл адæймаг зонды мæсыг нæ самайдзæн».

Ирон æвзаг бахъахъхъæнын, ирон æвзаг рапарахат кæнын, иронау дзурын, фыссын, кæсын, хъуыды кæнын – иу дзырдæй, æрмæст гæхх æттыл фыстæй нæ, фæлæ æцæгæй ирон уæвын – уый абон дæр у нæ адæмы стырдæр, риссагдæр æмæ асджиагдæр хъуыддаг.

Цы хуызы бафтдзæнис нæ къухы уыцы хъуыддаг? Ацы фарстæн дзуапп дæтты ахуыргонд йæ иннæ куыстыты. «Цы ‘взагыл ахуыр кæнын хъæуы ног скъолайы?» – афтæ хуыйны йæ уац, æмæ дзы зæгъы: æппынкъаддæр райдайæн скъола хъуамæ куса иронау. Кæй зæгъын æй хъæуы, ахуырад ирон æвзагмæ раивынæн хъуыди бирæ цыдæртæ: «Æнцон нæу ирон чингуытæ рауадзын, æнцон нæу ахуыргæнджытæ бацæттæ кæнын, фæлæ æндæр фæрæз нæй. Нæ уд хъуамæ раттæм æмæ æппын мæгуыр ацы дыууæ-æртæ азы дæргъы нæ хъæуккон скъолаты ирон æвзагыл ныллæууæм». Ам дæр та уынæм абоны уавæр. Сæдæ азы рацыд, æмæ йæ бамбæрстам, не ‘взаг, нæ культурæ, нæ адæмы куыд наци бахъахъхъæнынæн æрмæст иунæг фæрæз кæй ис – ахуырад ирон æвзагыл рацаразын. Адæймаг йæ сабибонты куынæ райдайа ирон æвзагæй æрвылбон пайда кæнын, уæд ын фæстæдæр мадæлон æвзаджы ад нал скæндзæн, ирон культурæмæ зынтæй раздæхдзæн. Æмæ уыцы хъуыддагмæ – ома ирон æвзагыл ахуырад саразынмæ – æппæт æхсæнад дæр, Алыксандры загъдау, хъуамæ йæ уд ратта. «Райдианы нын зын кæй уыдзæнис, уымæй тæрсын нæ хъæуы: асины къæхтыл радгай фæхизынц, – фыссы ахуыргонд. – Æрмæст фæстæмæ нал хъæуы хæцын хъуыддагыл, афон у йæ саразынæн».

Тыбылты Алыксандры уацты мидис у комкоммæ æвзагон политикæйы, æвзагон арæзтады пълан: 1) ахуырад, æппынкъаддæр – райдайæн ахуырад – ирон æвзагыл рацаразын; 2) ахуыргæнæн чингуытæ æмæ ахуыргæнджытæ цæттæ кæнын.

Ацы хъуыддæгтæ æнтыстджын цæмæй уой, уый тыххæй та, ахуыргонды хъуыдымæ гæсгæ, хъуамæ æмзонд æмæ æмвæнд уой Хуссар Ирыстон æмæ Цæгат Ирыстоны ахуыргæндтæ æмæ æхсæнадон кусджытæ, разамонджытæ. Ууыл дзуры йæ уацы «Цæгат æмæ Хуссар Ирыстоны кусджыты æмбырды куыстæгтæ»: «æмæвнæлд, æмдзу хъуамæ кæнæм культурон куысты. … Нæ зонд, нæ хъару рæздзæнис кæрæдзийы ныфсæй, кæрæдзийы æххуысæй, æмæ нын æнцон уыдзæнис бырсын алы цæлхдур, алы хъуыддаг». Иумæйаг нын хъуамæ уой нæ ахуыргæнæн чингуытæ, нæ терминологи, нæ растфыссынад æмæ нæ литературон æвзаг, стæй нæ аивадон литературæ.

Æвæццæгæн, ирон æвзагзонынады нæй ахæм къабаз, æмæ Тыбылты Алыксандр йæ ныхас кæм нæ загъта. Уыимæ теоретикон фæрстытæ кæддæриддæр баста практикæимæ. Зæгъæм, дæсгæйттæй нымады кой кæнгæйæ, бафиппайдта, фыццæгты нæм, зæгъы, цыдæрхуызон æнахуыр кæсдзæнис, фæлæ йыл тагъд сфæлтæрдзыстæм, æмæ, ацы нымад царды куы ацæуа, уæд тынг фæрогдæр уыдзæн скъолаты куыст.

Ахуыргонд йе ‘ргом тынг здæхта графикæ, орфографи æмæ орфоэпимæ. Хъыгзæрдæйæ фыста, ирон фыссынад иу графикæйæ иннæмæ æгæр арæх кæй здæхы, уый æвзаджы рæзтыл æмæ ахуырадыл, стæй литературæйы рæзтыл дæр æвзæрырдæм кæй зыны, уый тыххæй. Тынг хорз зыдта, иумæйаг орфографи адæмы иу кæныны фæрæз кæй у, æвзаг цы уавæры ис, уый æвдисæг кæй у, æмæ йæ тыхыл нæ ауæрста фыссынады аиппытæ аиуварс кæныныл, растфыссынады фæтк сбæрæг кæныныл.

Иу æмæ дыууæ хатты нæ раздæхт иумæйаг литературон æвзаджы фарстмæ. Фыста ацы проблемæйыл иронау дæр æмæ уырыссагау дæр, йæхи хъардта, æмбарын кодта, литературон æвзаг адæмы бæрзонд культурæйыл дзурæг кæй у, йæ ратæдзæн скъолайы кæй ис, уый фæрцы адæм кæрæдзимæ æнгомдæр кæй кæнынц. Ацы проблемæ лыггонд нæма у абон дæр. Кæд æнусы дæргъы тынг райрæзт аивадон, зонадон литературæ, ныффидар сты растфыссынады нормæтæ, фæзынди нæм бирæ алыхуызон дзырдуæттæ, уæддæр фæстаг азты æвдисæн стæм тынг тæссаг тенденцийæн – хъæугæ æргом нал здæхт цæуы растфыссынады æгъдæуттæм, орфографион æмæ æндæр дзырдуæттæм. Афтæмæй уыцы иу дзырдтæ хицæн хуызты фыссынц чингуыты æмæ мыхуыры оргæнты, Ирыстонæн йæ хуссар æмæ йæ цæгатварс. Уыцы тæссаг хъуыддагæн къæссайы комыл хæцæг фесты социалон хызæгтæ дæр, æмæ адæмæй алчи, чи куыд дзуры, афтæ фыссын райдыдта. Ацы низæй сæйынц суанг ахуыргæндтæ, мыхуыры æмæ культурæйы иннæ къабæзты кусджытæ дæр. Афтæмæй æвзагæй арвистон рауайы, адæмæн та сæ иумæйаг культурæ дæлдæр кæны. Æппæт ацы хъуыддæгтыл æнусы размæ тыхсти Тыбылты Алыксандр. Æппæт ацы фæрстытæ лыггæнинаг сты махæн абон, уымæн æмæ сом байрæджы уыдзæнис.

КУЫДЗОЙТЫ Анжелæ,
филологон наукæты кандидат, доцент