АХУЫРАДЫ РУХСМÆ ФÆНДАГАМОНÆГ
Уац
Фарон рухстауæг, педагог, этнограф, адæмон сфæлдыстад æмбырдгæнæг, скъолатæн ахуыргæнæн чингуытæ аразæг Гуыриаты Хъæвдыны фырт Гагуыдзы райгуырдыл сæххæст 145 азы, ныр, 2024 азы та – 90 азы йæ амæлæтыл. Гуыргæ ракодта Куырттаты комы Барзыхъæуы хуымæтæг саукусæг лæджы хæдзары. Сауджыны аргъуыды фæстæ йын радтой ном Михаил, йæ фыды ном та йын схуыдтой Николай.
Лæппу хъæууон скъолайы æртæ къласы каст куы фæци, уæд ахуырмæ бацыд дины семинармæ æмæ дзы стыр æнтыстытæ равдыста. 1900 азы къамисы уæнгтæ фыстой: «Ходатайствовать перед Его Преосвященством, Преосвященнейшим Агапитом, Епископом Владикавказским и Моздокским об утверждении в звании учителей и учительниц церковно-приходских школ следующих лиц: Фому Бегиева, Василия Кучиева, Михаила Гуриева, Соломии Абаевой, Марии Агнаевой, Екатерины Амбаловой, Евгении Гатуевой… а по утверждении выдать перечисленным лицам на это звание установленные свидетельства».
Семинары рауагъдонтæн лæвæрд уыд сауджын суæвыны кæнæ та æртæ азы хæххон скъолатæй искæм бакусыны бар.
Гагуыдз равзæрста скъола æмæ ацыд Хидыхъусмæ. Æртæ азмæ ахуыры фæндагыл бирæ сывæллæтты сæвæрдта, хорз зонындзинæдтæ сын радта. Уый фæстæ афтыд Хъубанмæ, уым дæр кодта ахуыргæнæджы куыст. 1908 азы Ирыстонмæ сыздæхт æмæ нысангонд æрцыд Беслæныхъæуы училищейы сæргълæууæгæй.
Ахуырады къабазы фæстæдæры зындгонд архайæг Уырыймæгты Харитон дæр уыцы рæстæг училищейы куыста, æмæ Гагуыдзимæ иумæ иу ирон ахуырдзауæн уырыссаг æвзагæй иттæг хорз бæрæггæнæн («фондз») сæвæрдтой. Адæмон училищеты иугонды директор Беляев уый рæдыдыл банымадта, ирон лæппуйæн йæ бон уырыссагау афтæ хорз фыссын нæу, зæгъгæ. Ноджы Гагуыдзæн бауайдзæф кодта, моллойы уроктæ кæй фæкайдта æмæ сын сæ бæсты ирон æвзаджы уроктæ кæй бакодта, уый тыххæй, æмæ йæ ахуыргæнæгæй кусынмæ Мæхческы районмæ рарвыста.
Гуырийы-фырт уыцы бардзырд ницæмæ æрдардта æмæ Краснодармæ, Белореченскы станицæмæ, ацыд. Афæдз уым бакуыста, стæй та Ирыстонмæ сыздæхт æмæ Хæххон педагогон институтмæ бацыд. Фæлæ йæм «политикон азым» бахастой æмæ йæ институтæй рарвыстой.
Уæд, 1926 азы, сси педагогон техникумы ирон æвзаг æмæ литературæйы ахуыргæнæг, æмæ 1934 азмæ, йæ амæлæты бонмæ, уым фæкуыста.
Уæды рæстæг ирон æвзаг æмæ литературæйы чингуытæ стæм æмæ бакусинаг уыдысты. Гуырийы-фырт йæхимæ нысан кодта, æрмæг куыд хуыздæр бамбарынгæнæн ис, уый æмæ афтæмæй арæхст сывæллæтты зæрдæтæ агайынмæ. Ахуырады уæлдæр разамынд уый æнæ бафиппайгæ нæ фæци æмæ йын бахæс кодта ирон скъолатæн «Райдайæн чиныг» саразын. Йæ фарсмæ балæууыд йæ цардæмбал Дзæхаон Ханиффæ, уый дæр ахуыргæнæг.
«Райдайæн чиныг» фæрæстмæ, æмæ ма дзы суанг абоны бон дæр ис бирæ хорз æрмæг райсæн. Сывæллон цæуы хуымæтæг æмбарынæдтæй зындæртæм, æмæ афтæмæй йæ зонындзинæдтыл æфты.
Уæдæ, фыссынад фаг парахатгонд кæй нæма уыд, æмæ дзыхæйдзургæ сфæлдыстады бирæ хæзнатæ кæй фесæфдзысты, уый дæр Гуыриаты Гагуыдз хорз æмбæрста. Уымæ гæсгæ æмбырд кодта аргъæуттæ, таурæгътæ, æмбисæндтæ, уыци-уыцитæ, зарджытæ æмæ æндæр уацмыстæ. Йæ ахуыргæнæн чиныгмæ дæр дзы дзæвгар бахаста.
«Райдайæн чиныг»-æн Тугъанты Махарбег æмæ Хъуысаты Сократ скодтой 200 нывы. Уыдон уыдысты æвæджиауы пайдайы цæстуынгæ æрмæг. Æвдыстой ирон адæмы царды нывтæ: нымæт æууæрдын, цармимæ æмæ къуымбилимæ куыст, хæдзары дзаумæттæ, уæлæдарæс, бинонты æрвылбоны цард, сывæллæтты хъæзтытæ æмæ бирæ æндæр фæзилæнтæ.
Чиныджы къухфыстæн рецензитæ радтой профессортæ Æлборты Барысби æмæ Дзагуырты Гуыбады, Гæдиаты Цомахъ, Тыбылты Алыксандр, Брытъиаты Созырыхъо, Тогъуызаты Марк. Иууылдæр загътой, чиныг æппæт методикон æмæ практикон домæнтæм гæсгæ арæзт кæй у, æмæ йæ æвæстиатæй хорз гæххæттыл рауадзын кæй хъæуы.
1924 азы «Райдайæн чиныг»-ы цыппар мин экземпляры фæзындысты скъолаты. Уый æдде йæ дыгурон диалектыл дæр рауагътой. Дыууæ азмæ йæ тираж схызт 12 минмæ. Фæстæдæр ма уагъд æрцыд ноджы фондз мин экземплярæй.
Чиныг сывæллæттæн уыд ирон æвзаг ахуыр кæнынмæ, ирон æгъдæуттæ æмбæлгæ уагыл аразынмæ æмæ, цы адæмы хъæбултæ сты, уый зонынмæ разæнгардгæнæн фæрæз. Фæлæ ма Гагуыдзы фæндыд, ас адæмæй кæсын æмæ фыссын чи нæ зыдта, уыдонæн дæр фæахъаз уæвын, æмæ Гæдиаты Цомахъимæ бацæттæ кодта чиныг «Ахуырады рухс». Мыхуыры рацыд 1926 азы. Афæдзы фæстæ Гуырийы-фырт рауагъта «Ног царды фæндаг», 1931 азы рацыдысты йæ чингуытæ «Ногдзау» æмæ «Фæндаг социализммæ», 1934 азы – «Райдайæн чиныг æнахуыргæндтæн». Архайдта ма, скъоламæ цæуынæн фадат кæмæн нæ уыд, уыдонæн хæдзары ахуырæн чиныг («самоучитель») саразыныл. Фыста æмдзæвгæтæ дæр, арæхст тæлмацы куыстмæ – ирон æвзагмæ тынг хорз раивта Г. Гауптманы пьесæ «Ткачи».
Педагогон техникумы уый сарæзта литературон къорд. Йæ уæнгтæ уыдысты Мамсыраты Дæбе, Дзæхаты Темырхъан, Хъайтыхъты Геор, Бесаты Тазе, Мыртазты Барис, Багаты Никъала, Плиты Грис, Тохты Иван æмæ бирæ æндæр курдиатджын фæсивæд. Семæ фыста инсценировкæтæ, æмæ сæ сценæйыл æвæрдтой. Ноджы ма сæ-иу хъæутæм ахуыдта, æмæ фыстой дзыхæйдзургæ сфæлдыстад. Хорз зыдта Дзусты Пленкайы, Сланты Гахайы, Боциты Бесойы, Гуыриаты Ванойы, Дзæхаты Масинкайы æмæ иннæ кадæггæнджыты. Бирæ азты фæстæ Дæбе йæ мысинæгты фыста: «Гуыриаты Гагуыдз куыд зыдта ирон æвзаг, афтæ йæ ныртæккæ дæр цыма ничи зоны…»
Хорз ахастытæ уыд ахуыргæнæгæн Цæгат Ирыстоны зонадон-иртасæн институты кусджытимæ дæр. Семæ цыд этнографион æмæ фольклорон æрмæг æмбырдгæнæн экспедициты, архайдта институты арæзт конференциты. Архивы баззадысты йæ докладтæ Тырсыгомы, Брытъиаты Елбыздыхъойы драматургийы, ирон сывæллæтты æвзаджы, ирон фыссынады тыххæй.
Уæрæсейы наукæты академийы академик Всеволод Миллер ирон-уырыссаг-немыцаг дзырдуат аразын куы райдыдта, уæд йæ алыварс æрбангом кодта ирон æвзаджы дæсныты. Фæлæ 1913 азы амард, æмæ куыст кæронмæ нæ ахæццæ. Адарддæр æй кодта академик К.Г. Залеман, уый фæстæ – академик С.В. Ольденбург, стæй та – А.А. Фрейман. Гъемæ уый дæр куыста ирон æвзаджы дæснытæ Æмбалты Цоцко, Гуыриаты Гагуыдз, Мысыкаты Мæхæмæтимæ. Дзырдуат æртæ чиныгæй рацыд. Гуырийы-фырты æрмдзæф дзы зыны, дæнцæгтæн дзы цы бирæ æмбисæндтæ, уыци-уыцитæ, зарджытæ æмæ кадджытæ хаст цæуынц, уыдонæй.
ТМЕНАТЫ Дзерассæ,
филологон наукæты кандидат