ЧИ У КЪОСТА ИРОН АДÆМÆН?

1899 азы рухс федта ирон æвзагыл æмдзæвгæты æмбырдгонд «Ирон фæндыр». Йæ автор – Хетæгкаты Къоста. Чысыл чиныг, 109 фарсы йеддæмæ дзы нæ уыд, фæлæ йæ нысаниуæг кæуылты рауад! Стæмхатт вæййы, цæмæй иу чысыл чиныг адæмы цардыл афтæ тынг сахада, йæ историйы ахæм уæзгæ бынат æрцахса, йæ зондахаст ын аива.

Хохы цъассыты чи ныххæлиу, гæвзыкк æмæ æбар цард кæй ныссæста, уыцы ирон адæм «Ирон фæндыр»-ы фæзындмæ фæиппæрд сты национ, культурон æмæ миддунеон иудзинады æнкъарæнтæй. Нæ сын уыд суанг иумæйаг ном дæр. Ирæтты кæцыдæр хаймæ ном «ир» хауд, иннæтæм – «дыгур». Сæхи нæмттæ ма уыд иппæрдæй цæрæг знæм-къордтæн дæр.

Æмæ уалынмæ уыцы æбæллиццаг пырхæнтæ дунейыл арвы лæварау азæлыд поэты рухсмæ сидæг стих:

Иумæ нæ рамбырд кæ, арфæйы дзырд!

«Ирон фæндыр»-ы алæмæттаг рæнхъытæ кæсгæйæ ирæттæ фыццаг хатт æххæстæй банкъардтой, иу адæм кæй сты, иу культурæ, иу хъизæмаргæнæг уд, иумæйаг сагъæстæ æмæ бæллицтæ сæм кæй ис.

Къостайæн йæ удæгасæй, куыд национ генийæн, йе ‘мдзæвгæйæ фыццагдæр йæ ном ирон нæ, фæлæ дыгурон поэт Гуырдзыбеты Бласка кæй ссардта, уый дæр бирæ цæуылдæрты дзурæг у.

Бæлвырдæй зæгъæн ис, ирæттæн сæ национ хиæмбарынады бындур «Ирон фæндыр» кæй у. Дызæрдыггаг макæмæн уæд, ацы чиныг ирон адæмы культурон историйы ног дуг кæй сси, уыцы хъуыддаг дæр. Йæ царды фыццаг хатт фæзынд ахæм адæймаг, алы ирон, цы коймаг у, цы ныхасыздæхтыл дзуры, уый ницæмæ даргæйæ, уарзон ахастимæ æмæ сæрыстырæй кæмæй дзырдта: нæхи Къоста. Ныр-иу алы дæрддзæф кæмтты цæрæг адæм сæ кæрæдзийы къухтæ куы райстой, уæд уыцы къухтæ райстæн æндæр арф мидис уыд, уымæн æмæ-иу сæ цуры «фев-зæрд» Къоста æд «Ирон фæндыр».

Фæлæ Къостайы нысаниуæг æрмæст адæмы национ хиæмбарынад сæндидзыны мидæг нæй. Йæ бавæрæн ма у, уыцы хиæмбарынады бæлвырд идейæ кæй байтыдта. Къостайы уарзондзинад йæ райгуырæн Ирыстонмæ ницы бар дардта къуындæг национализммæ. Йæ уарзондзинадæн уыд арф æмæ прогрессивон социалон мидис. Йæ рæстæджы ахуыргонддæр адæмæй иу, уыд уырыссаг революцион демократийы идейæтыл хъомылгонд, æмæ, демократ уæвгæйæ, Къоста банкъардта, нацийы царды мидис патриархалон идилли нæ, фæлæ æгъатыр тох кæй у. Æмæ уыцы тохы, æппындæр дызæрдыг ницæуыл кæнгæйæ, бацахста йæхи бынат: фæллойгæнæг адæмимæ æрлæууыд сæ бартæ сын ссæндджыты ныхмæ.

Кæцыфæнды адæмы дæр, иннæ адæмты ‘хсæн цæмæй сæхи æмсæр æнкъарой, уый тыххæй сæ хъæуынц национ символ уæвæг хъæбултæ. Къостайы размæ ирæттæм ахæм адæймаг-символ нæ уыд. Ахæм адæймаг сси Къоста. Амондджындæр адæмты бон у сæ удварны хæзнаты символæн цалдæр номы дæр ранымайын. Ирæттæн Къоста – иунæг у æмæ уымæй у йæ адæмæн уæлдай зынаргъ.

Адæмæн сæ номдзыд хъæбулты айсæн нæй. Фæлæ, зæгъæм, ирон адæмæн Къостайы айстæуыд, уæд уый кæуылты уæззау цæф уаид! Алы ирон дæр цас мæгуырдæр, æнамонддæр, миддунейæ афтиддæр фæуаид!

Уымæ гæсгæ, ирон адæм Къостайы афтæ тынг кæй уарзынц, уым уадиссагæй ницы ис. Хатт уыцы уарзондзинад разыны цыдæр диссаджы хуызы. Зындгонд скульптор Тауаситы Сослæнбег мын ахæм хабар радзырдта. 1959 азы сæрды йæм фæзынд иу ирон лæг, йæ дæсныйадмæ гæсгæ – шофыр, æмæ йын загъта, Лабæйы (ныртæккæ – Хетæгкаты Къостайы хъæу), поэт йæ царды фæстаг бонтæ кæм арвыста, уым йæхи хардзæй кæй хъавы Къостайæн цыртдзæвæн сæвæрын… Нæ зонын, бантысдзæн ын æви нæ. Æниу уый сæйрагдæр нæу.

Къостайæн йæ райгуырды 100 азы бон зæгъæн ис: цыртдзæвæнтæ цы дур æмæ бронзæйæ арæзтæуы, уыдон фидар сты, фæлæ ноджы фидардæр у, йæхæдæг адæмы, алы ироны зæрдæйы дæр цы цыртдзæвæн сарæзта, уый.

Уац цæттæгонд у чиныг
«Известия Юго-Осетинского НИИ»-йы
мыхуыргонд уацмæ гæсгæ (1960 аз, 10-æм рауагъд)