Æртæ ныхасы ирон удварны галуаны тыххæй

Фыццаг ныхас

Нæ фыдæлтæм уыдис ахæм арфæйы дзырд кæстæртæн: «Дуджы хорзæх уæ уæд!» Алы дуг дæр æрхæссы йæхи зындзинæдтæ æмæ ног фадæттæ. Ивгъуыд дуджы цаутæ бæрæг сты, фæлæ сæ аивынæн амал нæй. Фидæны хабæрттæй та бæлвырд зæгъæн ницы ис, фæлæ сæ фылдæр аразгæ сты нæ абоны архайдæй. Абон цы нысантæм тыр-нæм, цæуыл тох кæнæм æмæ куыд хъаруджынæй архайæм, уымæй аразгæ у нæ сомбон. Афтæмæй сæвзæры ахсджиаг фарст: «Цавæр хъуамæ уа нæ абоны архайд?»

Профессор Хадыхъаты Хадзымæт йæ этносоциалон афæлгæст «Ирондзинады фидæн»-ы афтæ фыста: «Фыдæлты фæткæй цы адæмыхатт фæиртæса, уымæн æнæ фæцудгæ нæй, фæлæ æрмæст фыдæлты фæткыл лæууæг адæм дæр размæ нæ ацæудзысты, царды ногдзинæдтæ куынæ исой, стæй иннæ адæмты хорздзинæдтæ куынæ фæзмой, уæд». Уæдæ афтæ зæгъæн ис, æмæ нæ абоны архайд ахъаз уыдзæн нæ фидæны фæрныгадæн, кæд æмæ æнцой кæна æртæ бындурыл: ирон фарн, ирон цардарæзт æмæ ирон дунеæмбарынадыл.

Ацы æртæ бындуры фидар кæнынмæ та «Мах дуг»-æй хуыздæр чи хъуамæ сарæхса?

Дыккаг ныхас

Мæ зæрдыл æрлæууыд, нартæ галуан саразын куыд сфæнд кодтой, уый тыххæй кадæг. Хорзæй хуыздæрмæ тырнгæйæ, фæллой кодтой иу дуг, æмæ, куы срæвдз ис, уæд æрхуыдтой дзыллæты, цæмæй сын равдисой, сæ нæргæ кадмæ цы бафтыдтой, уый. Адæм цыдысты, æмæ сæ дисы æфтыдтой алæмæттаджы галуаны уынд æмæ йæ мидæг æфснайд хæзнатæ. Иуафон фæзынд Сырдон дæр, амыты-уымыты арауай-бауай кодта, цыдæр хъуаг ма у уæ галуан, зæгъгæ, срæцыгъта æмæ æрбатары. Нартæм уый хардзау æркаст, æмæ галуан сæхгæдтой, цæмæй ма йыл ноджыдæр бакусой. Афæдзы фæстæ галуан байгом ис ногæй, фæлæ та Сырдон бафаудта галуан. Нартæ та бавнæлдтой галуан фæхуыздæр кæнынмæ. Æртыккаг хатт дæр ма йæ куы бафаудта Сырдон, уæд æй нартæ æрфарстой, цы хъуаг у нæ галуан, зæгъгæ. Сырдоны дзуапп уыд: «Уæ галуан у аипджын, уымæн æмæ дзы нæй сылгоймаг». Ацы таурæгъ у аллегори, æмæ йын афтæ бамбарæн ис: «Сылгоймаг нысан кæны удварн». Ома Ирондзинады галуан цыфæнды хъæздыг æмæ нывæфтыд куы уа, уæддæр нæ рабæздзæн нæ фидæны арæзтады бындурæн, ирон удварн дзы куынæ æрбынат кæна, уæд.

«Мах дуг» – ирон удварн цырынгæнæг – æнæмæнг хъæуы Ирондзинады галуан амайджыты.

Æртыккаг ныхас

Кæддæр Расул Гамзатов загъта ахæм зæрдæмæхъаргæ ныхæстæ: «Кæд райсом фесæфдзæнис ме ‘взаг, Уæд абон æз мæлæтмæ дæн цæттæ!» Мадæлон æвзагæй мады хъарм цæуы. Фæлæ Расулы хъуыды арфдæр у: «Адæмы цардхъомдзинад мынæг кæнын куы райдайы, уæд æвзаг дæр сæфты къахыл ныллæууы».

Ирондзинады галуанæн йæ уд у ирон æвзаг, йæ хъомыс æвдисæг – ирон дзырд. Уыцы галуаны алæмæттаджы хæзнатæ æфснайæн, æвдисæн æмæ фылдæргæнæны мадзал у ирон æвзаг. Ирон удварны тыххæй иронау дзырдæуы. Æмæ афтæмæй, ирон удварн куы кадавар кæна, уæд ирон æвзагæн дæр æнæ бахуыскъ уæвæн нæй. Иннæрдыгæй та дуджы ногдзинæдтæ æмæ иннæ адæмты хорздзинæдтæ нæ цардарæзтмæ æрбайсын дæр иронау чындæуы. Нæ адæмæн цардхъомдзинад æмæ размæцыды фæрæзтæ ирон удварнимæ сты.

«Мах дуг» – нæ мадæлон æвзаджы артдзæст, рæзты фæндæгтыл нæ цырагъдар.

КЪУСРАТЫ Анатоли,
УНА-йы Дзæуджыхъæуккаг наукон центры зонадон разамонæг