НЫВМÆ ГÆСГÆ ФÆЛТÆРÆНТЫ ХУЫЗТÆ

Нывмæ гæсгæ куыст методикæйы хауы ныхасы рæзтыл куыстыты системæмæ, æххæст кæны коммуникативон хæстæ, йæ фæрцы рæвдздæр кæнынц скъоладзауты ныхасы арæхстдзинæдтæ, сæйрагдæр та – хи хъуыдытæ æргом кæныны арæхстдзинад.

Нывмæ гæсгæ куыстытæй канд аивадон уацмыс æвзарыны æмæ ныхасы аивгæнæн мадзæлттæй пайда кæныны арæхстдзинæдтæ нæ рæзынц, фæлæ ма ахуырдзаутæ фæцалх вæййынц алыхуызон ахуырадон архæйдтытæ æххæст кæныныл. Рæзы сæ хъуыдыкæнынад, разæнгард вæййынц хибарæй куыстмæ.

Мадæлон æвзаг амоныны методикæйы нывмæ гæсгæ куыстæн ис алыхуызон фæлтæрæнтæ. Сæ ахуырадон архæйдтытæй сæ адихгæнæн ис цалдæр хуызыл. Равзардзыстæм сын сæ сæйрагдæртæ, ирон æвзаг æмæ литературæйы ахуыргæнджытæн нывимæ куыст парахатдæр кæнынæн æххуыс чи у, уыдон.

Стыр æргом здахын хъæуы нывы композицимæ. Нывы композици равзарынц йæ аивгæнæн мадзæлтты анализимæ иумæ, нывы мидисмæ лæмбынæг кæсгæйæ, йæ сюжетмæ йын хъус даргæйæ. Ахуыргæнæгæн йæ бон у, нывмæ тематикон æмæ эмоционалон æгъдауæй хæстæг чи у, кæнæ та дзы цæхгæр чи хицæн кæны, ахæм аивадон уацмыстæ райсын дæр, кæрæдзийыл сæ абарын, нывы сюжет æмæ эмоционалон ахуырст æнцондæр бамбарынæн æххуыс чи фæуыдзæн, ахæм литературон æмæ музыкалон уацмыстæ бацагурын.

Ахадгæ куысты хуызыл нымад у нывмæ гæсгæ беседæ. Беседæйы фæрстытæ аразгæ сты нывы сюжетæй, йæ композицийæ.

Ныв æвзаргæйæ, æнæмæнг кæнын хъæуы дзырдуатон куыст. Равзарын æмбæлы, ахуырдзаутæн нывы мидисыл æрдзурынæн æххуыс чи фæуыдзæн, ахæм дзырдтæ, дзырдбæстытæ æмæ цыбыр хъуыдыйæдтæ.

Ныв хуыздæр равзарынæн æххуыс сты, йæ сюжет æмæ тематикæмæ хæстæг чи у, ахæм тексттæ. Зæгъæм, цардыуаджы нывы æвдыст фæцæуы бæлвырд цау кæнæ, нæ алыварс фенæн кæмæн вæййы, ахæм фæзынд. Ахæм нывы мидис хуыздæр банкъарынæн скъоладзаутæн феххуыс уыдзысты темæимæ баст тексттæ (пейзажон ныв равзарынæн æххуыс уыдзысты æрдзыл фыст уацмыстæ).

Урочы гæнæнтæ куыд амонынц, уымæ гæсгæ радзурын фембæлы нывы истори, йæ авторы царды хабæрттæ.

Нывмæ гæсгæ фæфыссынц сочиненитæ. Куыст фæрогдæр кæнынæн скъоладзаутæн раттæн ис сочиненийы райдайæн, йæ астæуккаг, кæнæ та кæронбæттæн хай. Сочинени фыссынæн æххуыс сты æнцойгæнæн дзырдтæ æмæ дзырдбæстытæ.

Ранымад куысты хуызтæ æххæстгонд цæуынц, нывыл бакусынæн цы сæрмагонд урок скæнынц, уым кæнæ та хицæн фæлтæрæнгай кæцыфæнды урочы дæр.

Нывмæ гæсгæ куысты хуызтæ сæ нысан æмæ, куыд æххæстгонд цæуынц, уымæ гæсгæ адихгæнæн ис цалдæр къордыл.

Фæлтæрæнты фыццаг къорд (аналитикон) рæзын кæнынц ахæм коммуникативон арæхстдзинæдтæ, куыд уацмысы темæ æмæ сæйраг хъуыды бæрæг кæнын; аивгæнæн мадзæлттæ (хуыз, рухс, нывы фон, нывы композицийы анализ æ. а.д.), нывтæ сæ жанртæм æмæ темæтæм гæсгæ хицæн кæнын, алыхуызон нывгæнджыты куыстытæ (сæ стиль æмæ тематикæ) кæрæдзийæ иртасын. Ардæм ахæссæн ис фæлтæрæнтæ:

1) ахуырдзауты нывмæ лæмбынæг бакæсын кæнын (ам ма спайда кæнæн ис музыкæйæ дæр);

2) ахуырдзауты бафæрсын, нывмæ кæсгæйæ сæм цы хъуыдытæ сæвзæрд, уыдонæй («Уæ цæстытæ бацъынд кæнут æмæ, нывы цы федтат, уый радзурут»);

3) банкъарын кæнын нывы «зæлынад» («Цавæр зæлтæ фехъусæн ис, нывмæ кæсгæйæ?»);

4) ахуырдзауты нывмæ «бахизын кæнын» («Нывы тыгъдады (йæ мидæг) куы фестиккат, уæд цы ми кæниккат?»);

5) нывмæ гæсгæ диалог саразын; нывы персонажтимæ аныхас кæнын;

6) нывы жанр сбæрæг кæныныл куыст («Цавæр у ныв йæ жанрмæ гæсгæ? (пейзаж, портрет, натюрморт, цардыуаджы ныв)» æ. а.д.);

7) нывы темæ сбæрæг кæнын.

Фæлтæрæнты дыккаг къорд (синтетикон) арæзт у ахуырдзауты иумæйаг ахаст аивадон уацмысмæ сбæрæг кæнынмæ. Сæ нысан у сывæллæтты ассоциативон хъуыдыгæнынад райрæзын кæнын, аивадмæ сын сæ эмоционалон ахаст раргом кæнын, уацмыстæ кæрæдзийыл барын сын бацамонын, цалдæр уацмысы анализæй хатдзæг кæнынмæ сарæхсын. Ардæм ахæссæн ис ахæм куысты хуызтæ:

1) нывы темæимæ баст литературон уацмысы (æмдзæвгæйы, радзырды, аргъауы) темæ æмæ сæйраг хъуыды, йæ аивгæнæн мадзæлттæ равзарын, нывыл æнцой кæнгæйæ;

2) сбæрæг кæнын (кæрæдзийыл абарын), нывмæ кæсгæйæ æмæ музыкалон уацмысмæ хъусгæйæ, цы æнкъарæнтæ сæвзæры, уыдон;

3) алыхуызон аивадон уацмысты мидис кæрæдзийыл сбæттын («Музыкæмæ хъусгæйæ, уæ цæстытыл цы уайы, уый сныв кæнут», «Пейзажон æмдзæвгæйы хъуыды ахорæнтæй равдисут»);

4) лæвæрд æмбисæндты ‘хсæн ссарын, нывы сæйраг хъуыды кæцы æргом кæны, уый;

5) сæ тематикæмæ гæсгæ хæстæг нывтæ кæрæдзийыл абарын;

6) сæ сæйраг хъуыдымæ гæсгæ хæстæг нывтæ кæрæдзийыл абарын;

7) сæ сæйраг хъуыдымæ гæсгæ алыхуызон нывтæ кæрæдзийыл абарын;

8) нывы сюжет – архайд, персонажты æддаг бакаст, сæ зæрдæйы уаг пластикæйæ равдисын («косплей» – цæсгомы змæлдæй, къухæй амонгæйæ, лæудтытæй, змæлдтытæй æ. а.д.).

Æртыккаг къорды фæлтæрæнтæ æххæст кæнгæйæ, ахуырдзаутæм сæвзæры аивадон уацмысæн (нывæн) иумæйаг анализ кæныны арæхстдзинад нывæн йæ мидис, йе структурон арæзт, йæ аивадон мадзæлттимæ æмбастæй. Ацы къордмæ бахæссæн ис фæлтæрæнтæ:

1) бацамонын нывы сæргонд («Куыд уæм кæсы, нывæн ахæм сæргонд цæмæн ис? Уæ хъуыды бафидар кæнут»);

2) нывæн сæргонд æрхъуыды кæнын («Нывæн сæргонд æрхъуыды кæнут. Нывы хицæндзинæдтæй уын цы феххуыс ис ахæм сæргонд æрхъуыды кæнынæн?»);

3) абарын сывæллæтты æрхъуыдыгонд сæргæндтæ нывы сæргондимæ;

4) лæвæрд сæргæндтæй иу равзарын (ахуыргæнæг сæ рагацау бацæттæ кæны);

5) сæргондмæ гæсгæ нывы темæ, йæ мидис базонын;

6) нывы рахицæн кæнын (ссарын), фæлгонц саразынæн æххуыс чи у, уыцы элементтæ, характеристикæ сын раттын;

7) нывы ахорæнты хуызтæн характеристикæ скæнын, æрдзурын, цы æнкъарæнтæ æвзæрын кæнынц, уыдоныл;

8) æрдзурын, авторы хъуыды, йæ идейæ нывы куыд равдыстæуыд, иумæйагæй нывгæнæгæн йæ хъуыды куыд раргом, ууыл;

9) æрдзурын, нывы сæйраг хъуыды куыд раргом, ууыл; сæйраг хъуыды раргом кæнынæн цы æххуыс сты ахорæнты хуызтæ, композици, рухс бынæттæ æ. а.д.;

10) нывы персонажтæн характеристикæ раттын (се ‘ддаг бакаст, сæ лæуд, сæ цæстæнгас æмæ уæлæдарæсмæ гæсгæ); сбæрæг кæнын, персонажты ‘хсæн цы ахастдзинæдтæ ис, уый;

11) скæнын иумæйаг хатдзæг нывы жанры тыххæй: «Цавæр ныв у? Цæмæй бæрæг у? Уæ хъуыды бафидар кæнут»;

12) нывы бындурыл фыст тексты (кæнæ сочиненийы) анализ: тексты структурæ, йæ мидис, йæ аивгæнæн-нывæфтыд мадзæлттæ («Текст хæйттыл адих кæнут», «Сбæрæг кæнут тексты хæйтты бастдзинады мадзæлттæ», «Куыд æмæ цавæр фæрæзтæй баст сты кæрæдзийыл текстаразæг хъуыдыйæдтæ?» æ. æнд.).

Фæлтæрæнты цыппæрæм къорд æххуыс у ахуырдзауты дзырдуат фæхъæздыгдæр кæнынæн. Куысты хуызтæ æххæст кæнгæйæ, ахуырдзауты дзырдуатмæ бацæудзысты, канд ныв равзарынæн æххуыс чи фæуыдзæн, ахæм дзырдтæ нæ, фæлæ ма сын хи хъуыдытæ æргом кæнынæн чи бæздзæн, ахæм фæлтæрæнтæ дæр:

1) лæвæрд дзырдты ‘хсæн ссарын, ныв равзарынæн æххуыс чи уыдзæн, ахæмтæ;

2) карточкæтыл фыст контекстуалон синонимтимæ куыст («Бакæсут дзырдтæ æмæ дзырдбæстытæ (зæгъæм, нывгæнæг, автор, нывы автор, ныв сфæлдисæг). Пайда кæнын сæ хъæуы, ныв æвзаргæйæ, беседæйы рæстæг æмæ нывмæ гæсгæ сочинени фысгæйæ. Дзырдтимæ хъуыдыйæдтæ саразут»);

3) лæвæрд дзырдтæм синонимтæ ссарын, семæ дзырдбæстытæ саразын («Æрбакæсут нывмæ. Цавæр хуызтæ дзы уынут? Дзырд «бур»-имæ дзырдбæстытæ саразут. Цавæр предметтæн ис бур хуыз?»);

4) микротемæтæм гæсгæ дзырдтæ æрхъуыды кæнын («Цавæр миногонтæй æмæ мивдисджытæй спайдагæнæн ис персонажы æддаг бакаст / удыхъæды миниуджытæ раргом кæнынæн? (Зæгъæм, Калманты Батыры ныв «Чындзыл разгæмттæ кæнынц»-ы зæронд нанайы æддаг бакастыл дзургæйæ»); «Лæвæрд дзырдтæй равзарут, Дзантиаты Юрийы ныв «Хосгæрстæй»-ы разæй цы æрыгон лæппу цæуы, уый миддуне раргом кæнынæн»);

5) дзырдуатон куысты алыхуызон мадзæлттæй пайда кæнгæйæ, дзырдты нысаниуджытæ бацамонын (æмбарынгæнæн дзырдуаты йын йæ нысаниуæг бакæсын, дзырд контексты сæвæрын; дзырдæн морфемон / дзырдарæзтон / этимологион анализ скæнын; дзырдмæ синонимтæ / антонимтæ ссарын æ. а.д.);

6) хъуыдыйады ссарын, йæ нысаниуæгмæ гæсгæ раст пайдагонд кæмæй не ‘рцыд, ахæм дзырд, хъæугæ дзырдæй йæ баивын;

7) лæвæрд дзырдты ‘хсæн ссарын æнкъарæнтæ æвдисæг дзырдтæ («æнкъарæнты дзырдуат») («Цавæр æнкъарæнтæ раргом кæнын хъавыд нывгæнæг ацы нывы?», «Цавæр дзырдтæй спайда кæндзыстут уе ‘нкъарæнтæ раргом кæнынæн?»);

8) лæвæрд дзырдты ‘хсæн ссарын удыхъæды миниуджытæ æвдисæг дзырдтæ;

9) нывгæнынады аивады терминтимæ куыст, сæ нысаниуджытæ сын бацамонын, хи ныхасы мидæг сæ пайда кæныныл ахуыр кæнын.

Фæлтæрæнты фæндзæм къорд æххæстгонд цæуы нывы темæимæ кæнæ нывгæнæджы цард æмæ сфæлдыстадимæ баст текстты бындурыл. Ардæм бахæссæн ис ахæм куысты хуызтæ:

1) сфæлдыстадон диктанттæ ахæм хæслæвæрдтимæ:

— текст баххæст кæнын миногонтæ æмæ мивдисджытæй, æмхуызон уæнгтæй, бавæргæ æмæ бахæсгæ арæзтытæй, иртæстгонд уæнгтæй;

— текст баххæст кæнын персонажтæй иуы (кæнæ архайд кæм цæуы, уыцы бынаты) æрфыстæй;

— тексты архайд æндæр афоны ныффыссын (мивдисджыты афон аивын), тексты дзырдтæ æндæртæй (синонимтæй кæнæ антонимтæй) баивын;

2) нывы кæнæ нывгæнæджы тыххæй тексты бындурыл изложени ныффыссын;

3) нывы кæнæ нывгæнæджы тыххæй фыст текст хи ныхæстæй радзурын;

4) нывы тематикæимæ баст тексты структурон-мидисон анализ æ. æнд.

Фæлтæрæнты æхсæзæм къорд скъоладзауты цæттæ кæны хуызæджы бындурыл нывмæ гæсгæ сочинени фыссынмæ. Нывимæ баст æнцойгæнæн æрмæджытæ (дзырдтæ, дзырдбæстытæ, хъуыдыйæдтæ), рагацау фыст хи чысыл тексттæ, литературон уацмыстæй ист текстты фрагменттæ, бæлвырд рекомендацитæ (амындтытæ) ахуырдзаутæн хорз æххуыс сты нывмæ гæсгæ æххæст сочинени ныффыссынæн.

Ахæм фæлтæрæнтыл нымад сты:

1) лæвæрд æнцойгæнæн дзырдтæ, дзырдбæстытæ æмæ хъуыдыйæдтæй пайда кæнгæйæ, сочинени-миниатюрæ ныффыссын;

2) нывы микротемæтæ сбæрæг кæнын, сæ раргом кæнынæн цы æнцойгæнæн дзырдтæ æмæ дзырдбæстытæ хъæуы, уыдон микротемæтæм гæсгæ кæрæдзийæ фæхицæн кæнын, рахицæнгонд æрмæджытыл æнцой кæнгæйæ, сочинени ныффыссын;

3) сочиненийы райдайæныл куыст: нывмæ гæсгæ сочиненийæн иумæ æрхъуыды кæнын цалдæр райдайæны;

4) тексты хуызтæй иумæ гæсгæ (таурæгъон, æрфыстон, тæрхон) сочинени ныффыссын;

5) нывмæ гæсгæ фыст сочиненийы рæдыдтытæ сраст кæнын (хъуыдыйæдты фæткæвæрд тексты, дзырдты рæнхъæвæрд хъуыдыйады, тексты хæйтты фæткæвæрд æ. æнд.);

6) сочиненийæн цалдæр хуызы пъланы бацæттæ кæнын (фарстон хъуыдыйæдтæй арæзт, абзацты райдайæн хъуыдыйæдтæй арæзт, сæргондтæй арæзт æ. æнд.);

7) радзурын тексты кæнæ нывы персонажы тыххæй: йе ‘ддаг бакаст, йæ мидхарактеристикæ, йæ цардыуаг («Цавæрæй уайы уæ цæстытыл персонаж?», «Цы хуызæн у, сымахмæ гæсгæ, ацы персонаж?», «Радзурут уæ хъуыдытæ персонажы тыххæй: цавæр адæймаг у, кæм цæры, цы уарзы, цы дæсныйадыл хæст у, цавæр бæллицтæ йæм ис, цæмæ тырны, кæм хъомыл кодта æ. а.д.»);

8) бакаст литературон текстмæ гæсгæ иллюстрацитæ бацæттæ кæнын.

Ранымад куысты хуызтæ раргом кæндзысты ахуырдзауты ахаст нывмæ, се ‘нкъарæнтæ, нывмæ гæсгæ сæм цы хъуыдытæ сæвзæрд, уыдон.

Æвдæм къорды фæлтæрæнтæ сты сфæлдыстадон куысты хуызтæ, æххуыс сты ахуырдзауты ныхасы рæзтыл бакусынæн, нывыл æнцой кæнгæйæ, коммуникативон арæхстдзинæдтæ райрæзынæн. Куысты хуызты фылдæр хай ахуырдзаутæй домынц сочинени ныффыссын. Нывы бындурыл фыссæн ис куыд таурæгъон сочиненитæ, афтæ æрфыстон æмæ сочинени-тæрхон дæр; сочинени ныффысæн ис æнæхъæн нывыл кæнæ йæ хицæн эпизодыл (сочинени-миниатюрæ). Ахæм фæлтæрæнтæ сты:

1) сюжетон нывтæм гæсгæ сочинени фыссын;

2) иу нывмæ гæсгæ сочинени фыссын;

3) нывы персонажтæй иуыл йе ‘ддаг бакаст æмæ йæ характермæ гæсгæ сочинени ныффыссын («Бацæттæ кæнут персонажы æрфыст йе ‘ддаг бакастмæ гæсгæ. Цымæ йын цавæр характер ис?»);

4) нывы архайды бынаты æрфыст бацæттæ кæнын («Куыд равдыста нывгæнæг, нывы архайд кæм цæуы, уыцы бынат?»; «Нывгæнæг архайдмæ кæцæй кæсы?»; «Цавæр æнкъарæнтæ уæм æвзæрын кæны ныв?»);

5) нывы персонажтæй иуы номæй сочинени ныффыссын («Зæгъæм, ды нывы персонажтæй иу дæ. Радзур йæ номæй, нывы цы цæуы, уый тыххæй. Цавæр у ацы персонажы ахаст нывы иннæ персонажтæм?»);

6) нывы персонажтæй иумæ фыстæг ныффыссын.

Ранымад фæлтæрæнтæ æххæст кæнын хъæуы урокæй-урокмæ, урочы кæцыдæр хайы нывыл кусгæйæ. Фæлтæрæнтæ хъæздыгдæр кæнынц ахуырдзауты ныхас, арæхстджындæр сæ кæнынц дзурынмæ, хи хъуыдытæ æргом кæнынмæ.

Куысты хуызтæй скъоладзаутæм гуыры цымыдисдзинад аивадмæ, хæстæгдæр базонгæ вæййынц нывгæнæджы сфæлдыстадимæ, æххуыс сты нывгæнынады жанр хуыздæр æнкъарынæн.

МАЙРÆМЫХЪУАТЫ Фатимæ,
Ирон æвзаджы рæзты центры ахуырадон-методикон хайады сæргълæууæг